Sunday, June 26, 2011

BP Koirala: The visionary of prosperous Nepal

Most of us have known Bishweshwor Prasad Koirala popularly known as BP Koirala as a political thinker and litterateur only. His economic thoughts and visions are less discussed.

But Dr Chiranjibi Nepal has brought 'BP’s Economic Thoughts' to remind us of his vision of economically prosperous and just Nepal, where he has dreamt of promoting economic growth and social justice.
BP knew the economic disparity will bring friction and tension in the society. Had his voice been heard by the leaders, the country would not have been plunged into a decade long armed conflict that was based on the widening gap in the society between the rich and poor.
The author Dr Nepal has in the book of eight chapters brought in front the economic vision, strategies, socio-economic reconstruction and political economy of BP, though his own party Nepali Congress (NC) has forgotten most of his visions.

It was the Nepali Congress of BP that abolished Birta System of the feudal economic base, in 1959. Not only the Nepali Congress but also the present government should learn the lesson from BP, who had reduced the salary of Prime Minister from Rs 2,500 to Rs 1,500 and salary of Ministers’ from Rs 1500 to Rs 1,000, when he became the Prime Minister in 1959. The ministers of the present government are not only visionless and redundant but also accumulating wealth at the cost of people’s lives.
The book gives us the BP’s vision on foreign aid, unemployment, technology and rural economy and above all social justice.
The reason, we have to read this book and go through BP’s economic visions is also to know the real ground and knowledge of the current governments. The present government’s budget has aimed nothing new from what BP had envisioned more than half century ago.

The budget presented by the then finance minister Suvarna Shamsher on August 9, 1959 had cautioned against excessive dependence on foreign aid for development projects. The BP’s government had brought the budget with five goals; increasing the national income of the country, bringing about the fundamental changes in the agriculture, providing adequate social welfare programmes for the people, solving the problem of unemployment and reducing the inequalities in income levels and the distribution of wealth.
Prime Minister BP Koirala on June 26, 1960 hinted at a press conference of the second five-year plan with a goal to create 500,000 new jobs and to increase the national income by 30 per cent.

He knew that we have twin problem – unemployment and poverty, and without creating employment and more investment on agriculture, the economy cannot grow. But the present government is busy in power play and losing annually over 200,000 youths, who leave the country in search of job. The successive governments failed measurably in creating job in the country forcing the youths to the death trap of deserts of Gulf. When the country cannot create jobs, it has to face the massive out flow of the manpower or political instability. Nepal today is facing both the problems due to visionless leaders.

The book could be a guide for those who want to really develop this country as BP had his own idea of economic development, which is very relevant today as well. He knew without developing the villages, the country cannot develop. “I will ask the planners to set their eyes on the villages and the villagers,” he used to say.

तनहुँ, स्याङजा र पाल्पा रामपुर भ्रमणको दैनीकि

असार २, २०६८

आज बिहान ८.०० बजे हामी तनहुँ, स्याङ्जा र पाल्पाको भ्रमणमा प्रस्थान गर्‍यौँ। हाम्रो भ्रमण टोलीमा साथी वीरेन्द्र दाहाल, नेपाल विद्यार्थी संघका निवर्तमान सभापतिहरू प्रदिप पौडेल, विश्वप्रकाश शर्मा, नेपाल तरूण दलाका महासचिव पुष्पराज पराजुली, भरत तिवारी लगायतका साथीहरू सामेल हुनुहुन्छ। प्रदिप पौडेल र विश्वप्रकाश शर्मा भविष्यको राजनीतिका सम्भावनाहरू हुन् भन्ने मलाई लागेको छ। यी तरूणहरूको क्षमताले मलाई जहिले पनि आकर्षित तुल्याएको छ। असाध्य गर्मी। मुङ्लीनमा नवलपरासी क्षेत्र नं १ का महासमिति सदस्य भाई गजेन्द्र आले हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। उहाँलाई पनि हामीले हाम्रो टोलीमा सामेल गरायौँ। हामीहरू बिहान करिब ११ बजेतिर तनहुँ जिल्लाको सदरमुकाम दमौली आइ पुग्यौँ। दमौलीमा नेपाली कांग्रेस तनहुँ जिल्ला कार्यसमितिका निवर्तमान सभापति रघुनाथ पौडेलसहित ठूलो संख्यामा साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुन्थ्यो। जिल्ला सभापति ध्रुव वाग्लेजी देश बाहिर हुनुहुँदो रहेछ। रघुजी अत्यन्त राम्रो राजनीतिक सुजभुझ भएको व्यक्ति हुनुहुन्छ। राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद प्रति पूर्ण समर्पण। यस्तै साथीहरूको समर्पण र प्रतिवध्दताका कारण नेपाली कांग्रेस जहिले पनि उर्जाशील रहेको छ। रघुजी अत्यन्त निष्ठावान राजनीतिक प्राणी। विश्वप्रकाशले हामीलाई दमौलीमा नै छाड्दैछन। विश्व म्याग्दीका साथीहरूलाई प्रशिक्षण दिन दमौलीबाट हामीसँग छुट्टीन्छन।

दमौलीमा साथीहरूसँगको सामान्य परिचय पछि साथीहरूले आयोजना गरेको दिउसोको खाना खान हाम्रो टोली मार्फाली होटलमा प्रवेश गर्दछ। यस मार्फाली होटलले पञ्चायतको कालरात्रीकाल देखि आजसम्मको नेपाली कांग्रेसको अनवरत यात्रालाई साथ दिँदै आएको छ। तानाशाही निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाले हाम्रा साथीहरूलाई गिरफ्तार गरेर दमौलीको प्रहरी हिरासतमा राख्दा यही होटलबाट थकाल्नी दिदीले खाना पुर्‍यायी दिनुहुन्थ्यो, ओड्ने ओछ्याउने नभएकाहरूलाई त्यो पनि पुर्‍यादिनु हुन्थ्यो।

तनहुँ आउँदा म धेरै ‘नोष्टाल्जिक’ हुन्छु। आदि कवि भानुभक्तको तनहुँ, मोतीराम भट्टको तनहुँ, कविराज रामप्रसाद खनालको तनहुँ, सरदार यदुनाथ खनालको तनहुँ, गोवर्धन शर्मा, कृष्णदत्त वाग्ले, धर्मध्वज गुरुङ र शीवदत्त पौडेलको तनहुँ। तनहुँसुरका हवल्दार सन्तबहादुर राना, धर्मराज श्रेष्ठ, उत्तरकुमार श्रेष्ठ र चन्द्रबहादुर सर्कीको तनहुँ। पुलिमराङका धर्मध्वज गुरुङ र वसन्तपुरका खड्गबहादुर गोदारको तनहुँ। पदमबहादुर आलेको तनहुँ। तनहुँ भनेको राजनीतिक चेतनाको मुहान। बाहुन समाजले सर्वप्रथम हलो जोत्ने निर्णय गरेको तनहुँ। हलो-आन्दोलनको अगुवास्थल तनहुँ। दुराडाँडामा ‘हलो जोत’ आन्दोलनको प्रारम्भ भएको तनहुँ। यो हलो जोत आन्दोलनका हस्तीहरू हुन्—कविराज रामप्रसाद खनाल, विष्णुहरी खनाल, भुवनेश्वर ढकाल र उमाभद्र खनाल। यहाँ प्रजातन्त्रको पहिलो विजारोपण २००५ साल वैशाखमा भएको थियो सिमपानी भन्ने गाउँमा र यसको जगमा पहिलो शीला राख्नु भएको थियो आदरणीय स्व. श्रीभद्र शर्माले।

श्रीभद्रजीको नाम लिने वित्तिकै मेरो स्मृतिपटलमा धेरै कुराहरू आउँछन्। बी पी कोइराला र श्रीभद्रजीको अत्यन्त राम्रो सम्बन्ध थियो। श्रीभद्रजीले म सानै हुँदा सुनाउनुभएको एउटा रोचक घटना थियो, त्यो के भने—नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस र नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस दुबैको एकीकरण गरी नयाँ पार्टी गठन गरेर नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना गर्ने भनेर बी पी कोइराला र सुवर्ण शमशेरका बीच सहमति भइसकेको रहेछ। पार्टीको नयाँ नाम राख्दा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको नामबाट “राष्ट्रिय” शब्द र प्रजातन्त्र कांग्रेसको नामबाट “प्रजातन्त्र” शब्द हटाउने। तर यतिले मात्र पार्टी गठन हुँदैनथ्यो। एकिकृतका सबै विषयहरू पहिलेनै टुंगो लागे पनि पार्टीको नामको अन्तिम टुंगो लाग्न सकेको थिएन। नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस र नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसबाट बीचको शब्द हटेपछि नेपाल र नेपाली शब्दको पार्थक्यले गर्दा अब नयाँ बन्ने पार्टीको नाम नेपाली कांग्रेस हुने कि नेपाल कांग्रेस हुने भन्ने तर्फ कसैको ध्यान गएको रहेनछ। एकातिर प्रजातन्त्र भन्ने शब्द हट्ने र अर्कातिर राष्ट्रिय शब्द हटेकाले आम जनतामा कस्तो सन्देश जाला भनेर बी पी चिन्तित हुनुभएको रहेछ। बी पी ले मलाई संस्कृतको अध्येता भनेर यसबारेमा छलफल गर्न बोलाउनु भयो। मैले बी पीलाई भने—“नेपाली” शब्दले राष्ट्रियताको बोध गराउन सक्छ “नेपाल” शब्दबाट हुन सक्दैन भनेर उहाँलाई आश्वश्त पारेँ। हुन पनि हो ‘नेपाल’ शब्दले त राष्ट्रको नामलाई मात्र अर्थ्याउँछ राष्ट्रियताको व्यापकतालाई नेपालले छुँदैन। तसर्थ हाम्रो पार्टीको नाम “नेपाली कांग्रेस” रहन गयो।

अब फेरी यात्रा तर्फ नै लौटौ। दिउसोको खाना पछि मिलन केन्द्रको हलमा दमौलीमा भेला भएका साथीहरूसँग अन्तरक्रिया भयो। ठूलो संख्यामा साथीहरूको उपस्थिति थियो। मैले आफ्नो सम्वोधनमा भनेँ—नेपाली कांग्रेस अहिले दुइटा अतिवादको चपेटामा परेको छ। यी दुइटा अतिवादबाट यस राष्ट्रलाई मुक्त पार्ने जिम्मा अबको नेपाली कांग्रेसको काँधमा आएको छ। यो जिम्मेवारी पूरा गर्न अबको नेपाली कांग्रेस गाउँमुखि हुन आवश्यक छ। अबको नेपाली कांग्रेसले भ्रष्टाचारको विरूध्द सशक्त आवाज उठाउनु पर्दछ। जेठ १४ गते राती हामीले पाँचबुँदे सहमति गर्दा हाम्रो अडानलाई कत्ति पनि छाडेका छैनौ। भदौ १४ पछि हामी पुन: संविधानसभाको म्याद थप्दैनौ। मेरो यो भ्रमण भदौ १४ पछि उत्पन्न हुने परिस्थितिलाई मध्यनजर राख्दै हाम्रा साथीहरूले जनताका माझमा जानुपर्दछ भन्ने आग्रहका लागि हो। तसर्थ तपाई साथीहरू अझ सक्रिय भएर जनताका घरदैलोमा जानुहोस् र भदौ १४ पछि उत्पन्न हुने परिस्थितिको सामना गर्न तयार हुनहोस्।

दिनको २ बजेपछि हाम्रो टोली खैरेनीटारतर्फ बढ्यो। अब हाम्रो टोलीमा सामेल हुनुभएको छ रघुनाथ पौडेल, ३ नं क्षेत्रका क्षेत्रीय सभापति महेश्वर भट्टराई, महासमिति सदस्य ताराराज राना, ऋषीराम पोखरेल, खैरेनीटार गा वि सका तरुणदलका सभापति रवी केसी लगायत थुप्रै साथीहरू सामेल हुनुहुन्छ। रघुनाथजी साथमा भएपछि म ढुक्क हुन्छु, उहाँको जुन सम्मान र प्रतिष्ठा छ त्यस जिल्लामा त्यसको प्रसंशा गर्नै पर्दछ। दमौलीबाट हाम्रो टोलीमा नेपाली कांग्रेसको चारतारे झण्डा फहराएका पचासौँ मोटरसाइकलमा सवार युवा, विद्यार्थी र तरूण भाइहरूले हाम्रो टोलीलाई अगुवाई गर्नु भएको थियो। ती युवा साथीहरूको उत्साह, समर्पण र उर्जा देखेर एक हिसावले मलाई सन्तुष्ट र उत्साहित बनाएको थियो भने अर्कातिर यीनीहरूको जोश, जाँगर, समर्पण र प्रतिवध्दताका बावजुद हाम्रो देशमा लोकतन्त्र संस्थागत हुन्छ कि हुँदैन भन्ने चिन्ताले सताएको छ। अबको नेपाली कांग्रेसले यी युवाहरूलाई सम्बोधन गर्नै पर्दछ। खैरेनीटारमा धेरै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनहुँदो रहेछ। खैरेनीटारमा नेपाली कांग्रेसको क्षेत्रीय कार्यालयमा क्षेत्रीय सभापति महेश्वर भट्टराईको सभापतित्वमा कार्यक्रम भयो। खैरेनीटारबाट हाम्रो टोलीमा तरुणदलकी केन्द्रीय सदस्य बहिनी वृन्दा राना सामेल हुन्छिन्। २ घण्टाको अन्तरक्रिया पछि हाम्रो टोली भीमादका लागि प्रस्थान गर्दछ।

बेलुका ५ बजे हामी भीमाद पुग्छौ। आजको हाम्रो वास भिमादमा नै हुन्छ। भीमादमा बलराम पराजुली (इकाई सभापति), जीतप्रकाश आले लगायत धेरै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। भीमाद तनहूँको पुरानो बजार हो। जीतप्रकाश स्व पदमबहादुर आलेका सुपुत्र हुन्। अत्यन्त सरल, सहृदयी र राजनीतिक सुजबुझ भएका तरूण हुन जीतप्रकाश। दमौलीभन्दा पनि पुरानो भीमाद। जमानाको व्यापारिक केन्द्र। अहिले पनि निकै ठूलो बजार छ। भीमादमा बलराम पराजुलीको सभापतित्वमा गाविस भवनको प्रांगणमा अन्तरक्रिया सम्पन्न भयो। आजका सबै ठाउँहरूमा साथीहरूको एउटै चिन्ता—लोकतन्त्रलाई कसरी संस्थागत गर्ने। कम्युनिष्ट र राजावादीहरूको षडयन्त्रबाट कसरी देशलाई जोगाउने भन्नेमा सबै साथीहरू बढी चिन्तित हुनुहुन्थ्यो। राती पनि साथीहरूसँग छलफल भए। भीमादमा निकै धेरै गर्मी छ।

असार ३, २०६८
भीमादबाट हाम्रो टोली बिहान ८ बजे स्याङ्जा जिल्ला क्षेत्र नं ३ को साखरतर्फ प्रस्थान गर्दछ। हामी स्व. पदमबहादुर आलेको गाउँ मिछुर्लुङ पुग्दछौ। पदमबहादुर आले २०१५ सालमा नेपाली कांग्रेसको उमेद्वार भएर यस क्षेत्रबाट अत्याधीक मत ल्याएर विजय बन्नु भएको थियो। मिछुर्लुङमा मगर समुदायका भाई-बैनी र आमाहरूले हाम्रो स्वागत गर्नुहुन्छ। मिछुर्लुङमा हाम्रो भेट हुन्छ एकजना वृध्द—८४ वर्षीय रणबहादुर थापा मगरसँग भेट हुन्छ। उहाँ पनि हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। उहाँले बी पी कोइराला प्रधानमन्त्री भएपछि भेटहुँदा बी पीले भनेका कुराहरू बडो रोचक तरिकाले सुनाउनु भयो। उहाँका अनुसार—म तपाईहरूलाई दु:ख दिने मान्छे हुँ भनेर बी पीले भन्नुभयो। राष्ट्र बनाउने हो भने दु:ख नै हुन्छ। नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताले अब झन बढी काम गर्नु पर्दछ। पार्टी सरकारमा गयो, नेपाली कांग्रेसले सरकार बनायो भनेर तपाईहरू चुप्प लागेर बस्नु हुँदैन। झन धेरै काम गर्नु पर्दछ। तपाईहरू मलाई भेट्न आउँदा यति काम गर्‍यौँ भनेर कामको विवरण लिएर मात्र आउनुहोस्। अत्यन्त सहृदयी व्यक्ति। मगर समुदाय त्यसै पनि सरल र सहृदयी। वर्षातको समय भएका कारण जताततै हरियाली। गरीबी र पछौटेपनका कारण बालबालिकाहरू कुपोषणका शीकार। हाम्रा गाउँघरको अवस्था अत्यन्त दयनीय रहेको छ। बाटो खराब मात्र होईन डरलाग्दो पनि।

मिछुर्लुङबाट हामी सामु भगवतीपुर गाउँ विकास समितिको मानपुर बजारतर्फ हाम्रो टोली प्रस्थान गर्दछ। मानपुरमा धेरै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा रहनुभएको रहेछ। मानपुर अत्यन्त रमणीय स्थल। अलिक सम्पन्न पनि। सामु हटिया पुरानो नेवार समुदायको बस्ती। हामीले आज दिउसोको खाना यही खायौ। बडो स्वादिलो खाना। बाटो एकदम डर लाग्दो। खानापछि सुशीलकुमार श्रेष्ठको सभातित्वमा कार्यक्रमको सुरु। यहाँ पनि साथीहरूको एउटै चिन्ता—कम्युनिष्टहरूको चंगुलबाट राष्ट्रलाई कसरी मुक्त पार्ने ? भदौ १४ पछि के हुन्छ ? मैले आफ्नो सम्बोधनमा भदौ १४ पछि उत्पन्न हुने परिस्थितिको सामना गर्न प्रजातान्त्रप्रेमी सबै सजग हुनुपर्दछ र त्यतिबेला उत्पन्न हुने परिस्थितिको डटेर सामना गर्नु पर्दछ भने। मेरो यो भ्रमण भदौ १४ पछिको तयारीका लागि हो भनेर साथीहरूलाई सम्झाएँ। मानपुरको हाम्रो कार्यक्रममा पुराना बामपन्थी नेता तुलसीप्रसाद श्रेष्ठ पनि आउनुभएको थियो। उहाँ धेरै वृध्द हुनुहुन्छ। लोकतन्त्रलाई संस्थागत गर्न तपाईको प्रयास सफल होस भनेर मलाई ढाढस र शुभकामना दिनुभयो।

मानपुर बजारबाट हाम्रो टोली गजरकोट गाउँ विकास समितिको काठेकोटतर्फ प्रस्थान गर्दछ। धेरै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। यहाँ गर्मी निकै रहेछ। काठेकोटमा ठूलो संख्यामा दिदी-बैनीहरूको उपस्थिति। यस ठाउँमा खानेपानी ठूलो समस्या रहेछ। ७५-८० घरको बस्तीमा खानेपानी नै छैन। बस्तिभन्दा धेरै तल एउटा सानो मुहान रहेछ र त्यस मुहानले पनि यथेष्ट पानी नपुग्नका कारण त्यहाँको कुवालाई ताला लगाएर राख्ने गरेको रहेछ। प्रत्येक दिन एक घरले तीन गाग्री मात्र पानी पाउँदा रहेछन। सिँचाईको त कुरै भएन। त्यस बस्तीमा पानीको व्यवस्था नहुने हो भने केही वर्षमै त्यहाँका वासिन्दाले विस्थापित हुनुपर्दछ। यहाँ सयकडौको मात्रामा दिदी-बैनी र आमाहरूको उपस्थिति थियो। उहाँहरूको सबैभन्दा ठूलो चिन्ता भनेको पानीको मुहान सुकेपछिको विस्थापन। एउटी महिलालाई एक गाग्री पानी घरमा ल्याउनका लागि डेडघण्टासम्म विताउनुपर्दाको पीडा। यो पीडा हाम्रा सबै गाउँ-बस्तीमा रहेको छ। लेमबहादुर थापा मगरको सभापतित्वमा अन्तरक्रिया कार्यक्रम। थुप्रै साथीहरूको जिज्ञासाका कारण बेलुका ६ बजेसम्म कार्यक्रम। अब हाम्रो टोलीबाट रघुनाथ पौडेल, ताराराज राना, महेश्वर भट्टराई लगायतका साथीहरू छुट्टीनु हुन्छ। उहाँहरू सबै दमौलीतर्फ लाग्नुभयो भने हाम्रो टोली स्याङजा जिल्लाको ३ नं क्षेत्रको साखरतर्फ लाग्छ।

हामीलाई लिन साखरबाट केही युवा साथीहरू मोटरसाकल लिएर हाम्रो अगुवाईका लागि आउनुभएको छ। साखर प्रवेश गरेपछि सर्वप्रथम आमा समूहका दिदी-बैनी र आमाहरूले हाम्रो टोलीलाई स्वागत गर्नुभयो। हामी साखर पुग्दा बेलुकाको ७.३० बजिसकेको थियो। साखर कालीगण्डकीको किनारामा रहेको छ। अत्यन्त राम्रो अन्नबाली हुने ठाउँ। साखरमा केलादी घाट रहेछ। धार्मिक दृष्टीकोणले महत्वपूर्ण। कालीगण्डकी किनारमा रहेका पवित्रस्थल मध्ये एक। जसरी कागबेनी र देवघाट छन्। राधा दामोदर संस्कृत विद्यापीठ। नेपाल विद्यार्थी संघले स्याङजा जिल्लामा स्ववियु निर्वाचन जितेको एकमात्र स्थान। साखरमा स्याङजा क्षेत्र नं ३ का सभापति इश्वर खाँड आउनु भएको रहेछ। इश्वरजी अत्यन्त सरल र सहृदयी युवा हुनुहुन्छ। उहाँमा छलकपट र ‘डबल स्टान्डर्ड’ छैन। द्वैध चरित्र नभएको व्यक्तिनै राजनीतिमा सफल हुन्छ जस्तो मलाई लाग्छ। आजको हाम्रो वास यही सुन्दर फाँट साखरमा हुन्छ।

दिउसोभरीको गर्मी, डरलाग्दो बाटो र धेरै ठाउँमा बोल्नु परेका कारण शरीर प्रचुरमात्रामा थाकेको छ। थाकेका कारण बेलुका साथीहरूसँग गफगाफ नगर्ने भनेर बिदा गरेँ। राती मुसल्धार पानी पर्‍यो। पानी परेपछि म त्यो कहाली लाग्दो बाटो सम्झन्छु, रातो माटो सम्झन्छु र गाडीचालक भाईहरूको दक्षताको कदर गर्न मन लाग्छ। जीवनलाई हत्केलामा राखेर उनीहरू गाडी चलाई रहेका छने भने हामीले आफ्नो प्राणलाई उनीहरूको दक्ष हातमा सुम्पिएका छौ।

असार ४, २०६८
बिहानको ७ बजिसकेको छ। हामीले हाम्रो सवारीसाधनलाई यहीँ साखरमा छाडेर कालीगण्डकी झोलुंगे पुलबाट तरेर पाल्पा जिल्लाको रामपुर फाँटमा जानु छ। हिजो बेलुका आउन ढीलो भएका कारण साखर र वरपरका क्षेत्रका साथीहरूलाई आज बिहान भेट्ने र अन्तरक्रिया गर्ने हाम्रो कार्यक्रम रहेको छ। बिहान ८ बजे थुप्रै साथीहरू जम्मा हुनुभएको छ। यहाँ पनि महिला सहभागित उल्लेख्यनीय रहेको छ। यो सकारात्मक पक्ष हो। यो गाउँ अलिक सम्पन्न र शिक्षित पनि रहेछ, भाई-बैनीहरू पनि सचेत र सजग। हामीले अलिकति मात्रै डोर्‍याउने हो भने हाम्रो समाजलाई रूपान्तरण गर्न त्यती कठिन छ जस्तो लाग्दैन। तर प्रतिवध्दता चाहिन्छ। अहिले हाम्रो नेपाली समाज द्विविधामा छ। बाटो खोजीरहेको छ। हाम्रो समाज अत्यन्त पीडित छ। हामी परम्परा त्याग्ने प्रयत्नमा छौ तर अबको हाम्रो अर्को फड्को के हो भन्न सकिरहेका छैनौ। सायद समाजको संक्रमणकाल यसैलाई भन्छन् होला ! समाज परिवर्तन गर्छौ भन्नेहरूले नै बाटो बिराए जस्तो छ।

साखरमा ज्ञानेश्वर वस्ताकोटीको सभापतित्वमा बिहान ८ बजे अन्तरक्रिया कार्यक्रम। क्षेत्रीय सभापति इश्वर खाँडले छोटो तर व्यबहारिक सम्बोधन गर्नुभयो। त्यहाँका स्कुल र क्यम्पसका भाई-बैनीहरूका लागि चाहिने खेलकुदका सामाग्री लिन आउनु भनेर प्रतिवध्दता व्यक्त गर्नुभयो। सबै भाइ-बैनीहरूलाई उत्साहित बनाउनुभयो। आजको सभामा सबैभन्दा राम्रो बोले भाई प्रदीप पौडेलले। प्रदीप प्रतिभाशाली युवा हुन्। उनको राजनीतिक सम्भावना प्रचुर मात्रामा छ। प्रदीपले गाउँका सर्वसाधारण र हाम्रा कार्यकर्ता साथीहरूलाई बुझ्नेगरी नेपाली कांग्रेसको यथार्थता प्रष्ट पारे। उनको सम्बोधनको मर्म थियो—एउटा नेपाली कांग्रेसको कार्यकर्तालाई माओवादी अथवा अन्य कुनैपनि राजनीतिक दलका व्यक्तिहरूले आक्रमण गर्दा देशभरीका सबै कांग्रेसले हामीलाई आक्रमण गरेको ठान्नु पर्‍यो। साखरको कांग्रेसमाथी आक्रमण हुँदा डडेलधुरा, ताप्लेजुङ, तनहुँ, जनकपुर आदिस्थानका कार्यकर्ताले आफूमाथी आक्रमण भएको ठान्नु पर्‍यो। यो भावनाले मात्र नेपाली कांग्रेस एक हुन सक्छ।

हाम्रो देशका शिक्षित नेताहरू सत्ता संघर्षमा लिप्त भएर राष्ट्रलाई अघि बढाउन सकिरहेका छैनन्। आफूले मौका पाएसम्म कुनैपनि अवस्थामा अरूलाई मौका नदिने प्रवृत्तिले हाम्रो राजनीतिलाई गाँजेको छ। मैलेसाथीहरूलाई सम्बोधन गर्दै भने—यस राष्ट्रले नयाँ बाटो खोजी रहेको छ। हामी संक्रमणमा छौ। नेपाल आमा अहिले प्रसव वेदनामा छिन। यति लामो र कष्टपूर्ण वेदना कुनै पनि आमाकालगि असैह्य हो तर नेपाल आमाले सहिराखेकी छन। हामीले अब नेपाल राष्ट्रलाई वेदनाबाट मुक्त पार्नु पर्दछ। त्यसका लागि अबको नेपाली कांग्रेस भ्रष्टाचारीहरूबाट मुक्त हुनुपर्दछ। भ्रष्टाचारका विरुध्द हामीले गाउँगाउँमा अभियान सञ्चालन गर्नु पर्दछ। भ्रष्टाचार अविकसित र पछौटेपनमा फैलिने रोग हो। भ्रष्टाचारका विरूध्द अबको युवा जमात लाग्नु पर्दछ। अबको नेपाली कांग्रेस गाउँमुखि हुनुपर्दछ। यो राष्ट्रको अवस्था यस्तो हुनुमा २०१७ साल पुष १ गतेको राजा महेन्द्रको राष्ट्रघाती कदम र २०५२ सालदेखि माओवादीले एकदलीय सर्वसत्तावाद स्थापनाकालागि थालेको विध्वंश। यी दुबै अतिवादका कारण हाम्रो राष्ट्रको यो अवस्था भएको हो। हामीहरूले पनि गल्ती गरेका छौ, नेपाली कांग्रेसले पनि गल्ती गरेको छ नगरेको होइन। सत्तामा पुगेपछि हामीले गाउँलाई बिर्सियौ, भ्रष्टाचारलाई नियन्त्रण गर्न सकेनौ। नेपाली कांग्रेसले विचारको राजनीतिलाई सत्तामा रहँदा छाडेको हो। तर, यसोभनेर नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताहरूले पुल भत्काएनन्, विकासका पूर्वाधारहरूले नष्ट पारेनन्, कसैको सम्पत्ति जवरजस्ती कब्जा गरेनन्। किनभने नेपाली कांग्रेसको विश्वास जनतामा छ।

सम्बोधनको क्रममा मैले भनेँ—माओवादीले एकदलीय सर्वसत्तवाद नेपाली जनताको शीरमा थोपर्न १६ हजार नेपालीको हत्या गर्‍यो। लाखौ नेपाली जनतालाई घरबारवीहिन तुल्यायो। तर, माओवादीले यहाँ कम्युनिष्ट शासन स्थापना गर्न सकेन। त्यो किनभने नेपाली जनता बहुलवादमा विश्वास गर्दछन। नेपाली कांग्रेसका हजारौ कार्यकर्ताको हत्या गर्‍यो तर हामीले बोकेको विचारको हत्या गर्न सकेन।

बिहानको ९ बजीसकेको छ। अब हामी पाल्पा जिल्लाको रामपुरतर्फ प्रस्थान गर्दछौ। हामीसँग धेरै साथीहरू हुनुहुन्छ। लगभग एकघण्टाको पदयात्रापछि हामी रामपुर फाँटको दर्था पुग्छौ। त्यहाँ ठूलो संख्यामा स्थानीयवासीहरु हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। यहाँ दिदी-बैनी र आमाहरूको सह्रानीय उपस्थिति थियो। उहाँहरूले हाम्रो दिल खोलेर स्वागत गर्नुभयो। सामान्य चीनजानपछि हामी मुख्य कार्यक्रमस्थल तर्फ जान्छौ। प्रेस युनियन पाल्पा शाखाले आयोजना गरेको भेटघाटको कार्यक्रमभन्दा पहिला हामी नेपाली कांग्रेसका बयोवृध्द कार्यकर्ता तथा महाधिवेशन प्रतिनिधि रमनबहादुर थापाका पीताजी बीरबहादुर थापाको निधन भएकोमा समवेदना दिन र शोक व्यक्त गर्न उहाँहरूको निवास पुग्दछौ। स्व. बीरबहादुर थापाका चारैजना छोरा—ढालबहादुर थापा, श्यामबहादुर थापा, हेमबहादुर थापा र रमनबहादुर थापा र उहाँहरूको सम्पूर्ण परिवारलाई भेटी समवेदना व्यक्त गर्दछौ। यहाँ पाल्पा जिल्लाका नेपाली कांग्रेसका सभापति वीरबहादुर राना, तरुणदल पाल्पाका सभापति भुषण राजलवट, महासमिति सदस्य कृष्ण अधिकारी, नेविसंघका पूर्व केन्द्रीय सदस्य हीमालदत्त श्रेष्ठ, महाधिवेशन प्रतिनिधि अजय कर्माचार्य, तरुणदलकी केन्द्रीय सदस्य कल्पना तिवारी लगायतका साथीहरू आइपुग्नु भयो। वीरबहादुरजी प्रचुरमात्रामा राजनीतिक सम्भावना भएको व्यक्ति हुनुहुन्छ। कल्पना प्रतिवध्द कार्यकर्ता हुन्।

रमनजीको सम्पूर्ण परिवारजनलाई समवेदना दिएर हाम्रो टोली प्रेस युनियनको कार्यक्रममा भाग लिन दरैथाती उच्च मा विको हलमा पुग्दछौ। यो सामुदायिक विद्यालय गत वर्ष नेपाल टप भएको थियो। पत्रकार साथीहरूले धेरै जिज्ञासाहरू राख्नुभयो। सबै प्रश्नहरूलाई ‘समअप’ गर्दै मैले भनेँ—अबको नेपाली कांग्रेस परिणाममुखि हुनु पर्दछ। अतिवादले राष्ट्रलाई बन्धक बनाएको छ, यो राष्ट्र जस्तोसुकै प्रकारको अतिवादबाट मुक्त हुन चाहन्छ। अतिवादले स्वतन्त्र लेखनलाई सहँदैन, सञ्चारमाध्यमलाई ऊ शत्रु ठान्दछ। अहिले पत्रकारहरूमाथी आक्रमण भइरहेको छ, भर्खरै विराटनगरमा सांघातिक आक्रमण भयो। आक्रमण किन भयो भने पत्रकार ढकाल भाइले सत्य समाचार लेखेर पठाए। राजा ज्ञानेन्द्रले शासन आफ्नो हातमा लिएपछि सबभन्दा पहिला प्रेसमाथी आक्रमण गरे। माओवादीले शासन सम्हालेपछि ‘हिमाल खबरपत्रिका’, ‘अन्न्पूर्ण पोष्ट’ र ‘The Himalayan Times’ को प्रकाशन गृहमाथी आक्रमण गरे, ‘कान्तिपुर’ पब्लिकेशनमाथी आक्रमण गरे। छापीएर बजारमा पुगेको हिमाल खबरपत्रिकालाई हरेक दोकानमा गएर आगो लगाए। यो अतिवाद र स्वतन्त्र सञ्चारका दुश्मनहरूको उदण्डताको सानो उदाहरण हो। कुनै पनि एकदलीय सर्वसत्तावादी स्वतन्त्र प्रेसको विरोधी हुन्छ। तसर्थ तपाईहरूले अतिवादका विरुध्द कलम चलाउनुहोस, भदौ १४ पछि उत्पन्न हुने परिस्थितको सामना गर्नका लागि जनमत तयार पार्न कलम चलाउनुहोस।

एउटा अर्को प्रसंगमा मैले भने—यहाँ धेरै प्रश्नहरू साथीहरूले राख्नुभयो। केन्द्रीय समितिका साथीहरूले कस्ले के भन्यो, कसले के भन्यो भनेर धेरै कुराहरू आए। म यसस्म्बन्धमा के भन्न चाहन्छु भने जेठ २८ र २९ मा सम्पन्न नेपाली कांग्रेसका जिल्ला सभापतिहरूको राष्ट्रिय भेलाले पारित गरेको र केन्द्रीय कार्य समितिले अनुमोदन गरेको जुन दस्तावेज छ त्यही नै नेपाली कांग्रेसको आगामी कार्यक्रम हो र नीति पनि हो। व्यक्तिगत धारणाहरू पट्टी ध्यान नदिनुहोस्।

एक प्रसंगमा मैले भने—२०५२ सालमा के भएको थियो ?

यसपछि हामी दिउसोको खानाका लागि साथी ठाकुर भट्टराईको घरतर्फ लाग्दछौ। ठाकुरजीको परिवार अत्यन्त सरल र सहृदयी रहेछ। छरछिमेकको सहयोग देख्दा मलाई लाग्यो नेपाली कांग्रेसको संस्कृति भनेको त यो पो हो। आपसी सहयोग र सहयात्रा। न कसैका प्रति भेदभाव छ न त नकारात्मक सोच नै। सबैतिर नेपाली कांग्रेसका साथीहरूले यस्तै संस्कृतिको विकास गर्न आवश्यक छ। यत्रो ठूलो टोलीलाई घरका सबै मिलेर बडो चुस्त तरिकाले अत्यन्त स्वादिलो खाना खुवाउनुभयो।

अब हामी लाग्दछौ मुख्य कार्यक्रमस्थल तर्फ। कार्यक्रमस्थलमा पुगेको केहीबेर पछि नेपाली कांग्रेसका केन्द्रीय सदस्य शंकर भण्डारी र वीजय घिमिरे काठमाण्डूबाट आइपुग्नुहुन्छ। आजको हाम्रो तरुण दलको जनजागरण अभियानको महत्वपूर्ण कार्यक्रम हो आमसभा। यो आमसभाको आयोजना हुँदैछ ठूलो टार मटेरीमा। यस सभाका सभापति हुनुहुन्छ तरुण दल पाल्पा क्षेत्र नं १ का सभापति हुमनाथ न्यौपाने। खेतीपातीको समयमा पनि यत्रो ठूलो आमसभा मैले सोचेको पनि थिइन। दिदी-बैनी र आमाहरूको उल्लेक्खीय उपस्थिति।

सुशीलदा भोली दिउसो नियमित स्वास्थ्य परिक्षणका लागि अमेरिका जाँदै हुनुहुन्छ। आज बिहान सम्पर्क भएको थियो। मैले कुनै पनि अवस्थामा काठमाण्डू पुग्नु पर्ने भएको छ। तसर्थ मैले यस आमसभालाई अलिक छिटै सम्वोधन गर्नुपर्ने निर्णय गरे। यसका लागि मैले जिल्ला सभापति वीरबहादुर राना र केन्द्रीय सदस्य राजन पन्तजीसँग सल्लाह गरेर छिटै सम्वोधन गरेर स्याङजाको वालिङ हुँदै पोखरा भएर काठमाण्डू पुग्ने निर्णय गरे। अरु साथीहरूलाई कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिन आग्रह गरेँ जस्लाई उहाँहरूले सहृदय स्वीकार गर्नुभयो। मेरो सम्वोधनभन्दा पहिला भाई प्रदीप पौडेलले सभालाई सम्वोधन गर्नुभयो। उत्कृष्ट सम्बोधन। रामपुरको सभालाई सम्बोधन गर्दै मैले भनेँ—हाम्रो राष्ट्र अहिले संकटमा छ। यो संकट दुइटा अतिवादले जन्माएको हो। अतिवादलाई परास्त नगरेसम्म यो संकट रहिरहन्छ। हाम्रो देशको राजनीतिमा विकृति पलाएको छ। हामी आज पवित्र कालीगण्डकीको किनारमा जम्मा भएका छौ। यदि कालीगण्डकीको मुहान नै प्रदुषित भएको छ भने हामीले प्रात:कालमा यीनको जल आचन गर्नुको कुनै अर्थ छैन। तसर्थ राजनीतिलाई पनि स्वच्छ नैतिकवान बानउनु पर्‍यो। त्यसकारण अबको नेपाली कांग्रेसले भ्रष्टाचारका विरुध्द सशक्त अभियान सञ्चालन गर्नु पर्दछ। अबको नेपाली कांग्रेस भ्रष्टाचारबीहीन हुनु पर्दछ। हाम्रा युवा साथीहरू भ्रष्टाचारका विरुध्द लड्न तयार हुनुहोस्। नेपाली कांग्रेस भनेको विचार हो। हामीले विचारको राजनीति गर्नु पर्दछ। विचारको राजनीति पारदर्शि हुन्छ। प्रजातन्त्र अथवा लोकतन्त्र जेसुकै भनौ, यसको विकल्प संसारमा आजसम्म देखा परेको छैन। तर लोकतन्त्रको बहानामा राजनीतिमा अतिवाद प्रवेश गर्यो भने, राज्य संचालनमा अपारदर्शिता, स्वेच्छाचरिता, विवेकहिनता र अपरिपक्वताको बाहुल्य रह्यो भने लोकतन्त्र अथवा प्रजातन्त्र विफल हुन्छ। प्रजातन्त्र विफल बनाउनका लागि एकदलीय सर्वसत्तावादीहरू आज एक भएका छन। लोकतन्त्रको विफलता पछिकतै सैनिक, कतै धार्मिक र कै कम्युनिष्ट अधिनयकवादीहरू स्थापित भएका छन। हाम्रो देशमा आज भ्रष्टाचार व्याप्त भएको छ। नेपाली कांग्रेसभित्र पनि भ्रष्टाचारीहरूले प्रवेश गरेका छन। भ्रष्टाचारले प्रतिक्रान्तिको वातावरण पैदा गर्दछ। प्रजातान्त्रिक व्यवस्था, पध्दति अथवा अभ्यास जे भनौ अत्यन्त संवेदनशील राजनीतिक व्यवस्था हो। नेपाली कांग्रेसले अँगालेको विचार अर्थात् राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद हजारौँ वर्षको अनुभव, अभ्यास, अध्ययन, अनुसन्धान र विश्लेषणपछि विकास भएको सिध्दान्तको राजमार्गमा हिडेको राजनीतिक प्रणाली हो। र यस प्रणालीमा विधिको शासन, समानता, स्वतन्त्रता, पारदर्शिता, एकापसको नियन्त्रण र सन्तुलन प्रजातन्त्रका लक्ष्मण रेखा हुन्। यो रेखाको उलंघन हुनु भनेको विनास निम्त्याउनु हो।

नेपाल बढी भ्रष्टाचार हुने मुलुक बन्न पुगेको छ। हाम्रो प्रेसले निरन्तर आफ्नो स्वतन्त्रताको उच्चतम प्रयोग गर्ने प्रतिबद्धता जाहेर गरिराखेको छ। त्यसकारण आज प्रेसमाथी सुनियोजित तरिकाले आक्रमण भइरहेको छ। नेपाली कांग्रेस स्वतन्त्र प्रेसका लागि प्रतिवध्द छ र उनीहरूका साथमा छ। नेपालमा अहिले विधि बिथोलिएको छ। राजनीतिक अस्थिरताको आडमा हाम्रो राष्ट्र कानुनविहीन अवस्थामा पुगेको छ। कानुन लागु गर्ने जिम्मा लिएको सरकार एकदलीय स्वर्थको घेराबन्दीमा रहेको छ। केही समय पहिले धादिङबाट काटमाण्डू आउँदै गर्दा पक्राउ परेका दर्जनौ अपराधमा समलग्नलाई हिरासतबाट छाड्नु र पत्रकार खिलानाथ ढकालमाथी सांघातिक आक्रमण गरी फरार रहेकालाई गिरफ्तार नगरीनुले सरकार कानुनको पालना गर्न अनिच्छुक मात्र होइन दण्डहीनतालाई अझ प्रोत्साहित गर्न प्रतिवध्दता जाहेर गरीरहेको छ। मैले उल्लेख गरेका पात्रहरू एमालेका प्रतिनिधिहरू हुन्।

मैले सभामा उपस्थित स्थानीयवासीसँग मन्चबाट बिदा मागे। राजनजीहरूलाई सभालाई निर्न्तरता दिन अनुरोध गर्दै ५.३० बजे स्याङजाको वालिङतर्फ प्रस्थान गरे। रामपुरबाट कालीगण्डकीको किनारसम्म हामीलाई छाड्न गएको जीपका चालक नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ता हुनुहुँदो रहेछ। बाटो अत्यन्त अप्ठ्यारो। उहाँको गुनासो थियो—काठमाण्डू आउँदा नेताहरुसँग भेट नहुनु। मैले उहाँलाई आस्वस्त पारे अब त्यस्तो हुँदैन भनेर। हो, नेताहरूले आफ्नो बानी सुधार्नै पर्दछ। काठमाण्डूमा सधै फन्को मारीरहनेहरूलाई भन्दा गाउँबाट आउने साथीहरूलाई हामीले प्राथमिकता दिनै पर्दछ। सुकिला र मुकिलाले मात्र नेपाली कांग्रेसको उद्देश्य पुरा हुँदैन। अबको नेपाली कांग्रेस गाउँमुखि हुनै पर्दछ।

अब हामी राती पोखरा पुग्ने गरी वालिङतर्फ लाग्छौ। बाटो अत्यन्त डरलाग्दो। अब हाम्रो साथमा हुनुहुन्छ स्याङजा क्षेत्र नं ३ का क्षेत्रीय सभापति इश्वर खडका, वीरेन्द्र दाहाल, कल्पना तिवारी, वीन्दा राना, प्रदीप पौडेल, गजेन्द्र आले, भरत तिवारी लगायत हामीहरू जीपमा टन्न छौ। इश्वरजीले ल्याएको जीपका चालक हुनुहुन्छ भाई विश्वास। २२ वर्षको युवक। हँसमुख र चतुर। बडो दक्ष। राजनीतिक रूपमा अत्यन्त सचेत। अप्ठ्यारो बाटो, विश्वास मतिर हेर्दै गाडी चलाउँछन, पछाडीबाट इश्वरजी विश्वासलाई गफ नगर्न संकेत गर्नुहुन्छ। तर विश्वासले मसँग कुरा गर्ने धोकोलाई पुरा गरेर छाड्छन। हामीहरू गुडीरहेको बाटोभन्दा ३-४ सय फिट तल गिध्दहरू उडिरहेका छन्, बाटो सानो छ, विश्वास मलाई आस्श्वस्त पार्दै भन्छन—यहाँका पात-पतिंगर, ढुंगा-मुढा र सबै गाउँलेले मलाई र मेरो गाडीलाई चिन्छन, तपाई विश्वस्त हुनुहोस्। विश्वासले बी पी कोइरालाको आत्मवृतान्त पढेका छन, दोषीचस्मा पढेका छन, जेल जर्नल पढेका छन, एकरात पढेका छन। हाम्रो परिवारका बारेमा सबै जानकारी उनलाई छ। उनले मलाई चकित त्यतिबेला पारे जब उनले मलाई सोधे—तपाईकी बहिनी चेतना कहाँ छीन ? मैले सोधै—तपाईलाई चेतनाको नाम कासरी थाहा छ ? मैले जवाव पाएँ—आत्मवृतान्तबाट। यो मेरा निम्ति सुखद आश्चर्य थियो। मलाई लाग्यो मैले बी पी कोइरालालाई बुझ्न अझ धेरै बाँकी रहेछ ! मैले हिजो बिहान तनहुँको मिछुर्लुङमा भेटेका ८४ वर्षीय रणबहादुर थापा मगरसँगको भेटको स्मरण हुन्छ। बी पी ले एकैसाथ ८४ वर्षीय वृध्द र २२ वर्षीय युवालाई उत्तिकै प्रभावित बनाउनु भएको छ। यी २२ वर्षीय युवाले आफूलाई आफ्नो गाँउमा बी पी कोइरालाको प्रतिनिधि पात्रका रूपमा गौरवकासाथ उभ्याएका छन भने ८४ वर्षीय वृध्द बी पी सँग भेट्दा बी पीले भनेका कुराहरू अगेनाको डील र चौतारामा बसेर सगर्व सुनाइ रहेका छन। नेपाली कांग्रेसको भविष्य भनेको यीनै गाउँमा बस्ने पात्रहरू हुन्।

हामी ७.३० तीर वालिङ आइपुग्छौ। वालीङमा रहेको आँधीखोला १०२.४ एफ एममा मैले प्रत्यक्ष अन्तरवार्ता दिनु छ। कठीन बाटो र विश्वासको रमाईलो कुराकानीले गर्दा अन्तरवार्तामा बोल्ने कुराहरूको दिमागमा माला उन्न सकेको छुइन। शान्ति, संविधान निर्माण, अतिवाद र नेपाली कांग्रेसको आगामी यात्रका बारेमा नै प्रश्नकर्ताले केन्द्रीत भएर प्रश्नहरू राख्नुभयो। ३-४ दिनपछि मैले पाएको खबर अनुसार अन्तरवार्ता राम्रै भएछ। प्रतिकृयाहरू निकै राम्रा र धेरै प्राप्त भएका रहेछन। राती १० बजे पोखरा आइपुगियो। धेरै थाकिएको छ। भोली बिहान ८.३० बजे विमानद्वारा काठमाण्डू फर्किनु छ।

Tuesday, June 14, 2011

ओखलढुंगा भ्रमणको दैनीकि

जेठ २४, २०६८
आज ओखलढुंगा जाने क्रममा उदयपुर जिल्लाको कटारी बजार आइपुगेको छु। नेपाल किसान संघका केन्द्रीय सभापति भानु सिग्देल, साथी वीरेन्द्र दाहाल, ओखलढुंगा जिल्लाका महासमित सदस्य रामहरी खतिवडा, वालकृष्ण दाहाल, देवी कार्की, भरत तिवारी र खोटाङ जिल्लाका साथी नरेश श्रेष्ठ लगायतका साथीहरू मेरो साथमा हुनुहुन्छ। ओखलढुंगा यस्तो जिल्ला हो जुन
जिल्लाले नेपाली कांग्रेसले प्रजातन्त्रको स्थापनाका लागि गरेको संघर्षमा ५७ जना सहीदहरूलाई जन्माएको छ। हामीहरूले बिहान ८ बजे काठमाण्डू छाडेका थियौ। गर्मीले सताउँछ भन्ने ठूलो डर थियो तर मौसमले साथ दियो र बाटोभरी निरन्तर वर्षा भइ रह्यो। कटारी बजारमा उदयपुर जिल्लाका नेपाली कांग्रेसका सभापति हिमाल कार्की, उपसभापति प्रदिप के सी, सचिव भिमचन्द्र राई, सचिव बलबहादुर तामाङ लगायतका थुप्रै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। सामन्य चिनजानपछि साथीहरूसँग लगभग दुइघण्टाजति अन्तरक्रिया भए।  लोकतन्त्रलाई कसरी संस्थागत गर्ने र पार्टीको संगठन कसरी मजबुत बनाउने भन्ने जिल्लाका साथीहरूमा ठूलो चिन्ता रहेको छ।

उदयपुर जिल्लाको कटारी बजार। यस बजारले नेपाली कांग्रेसको आजसम्मको यात्रामा निकै ठूलो महत्व बोकेको छ। २०३९ सालमा पार्टीका साथीहरूलाई प्रशिक्षण दिन र संगठन विस्तार गर्ने आउने क्रममा स्व. गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई हत्या गर्ने प्रयासस्वरूप मण्डलेहरूले आक्रमण गरेका थिए। साथीहरू र कटारीका वासिन्दाको सत्प्रयासले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई त केही भएन तर धेरै साथीहरू भने घाइते हुनुभएको थियो। घाइते हुने मध्येमा प्रमुख हुनुहुन्थ्यो प्रजातन्त्रका सेनानी मनहरी बराल। आज राती कटारीमै बास बसियो।

जेठ २५, २०६८
आज कटारीबाट ओखलढुंगा प्रस्थान गर्नुभन्दा पहिला बिहान नेपाली कांग्रेसका पुराना र अत्यन्त सक्रिय कार्यकर्ता अर्जुन खड्कालाई भेट्न उहाँको निवासमा पुगियो।
अर्जुनजी अत्यन्त खुसी हुनुभयो र पञ्चायत कालमा कसरी नेपाली कांग्रेसले राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादलाई जोगाउन संघर्ष गरेको थियो भन्ने कुराहरू सुनाउनु भयो। नेपाली कांग्रेसले आफ्नो संघर्षशील अतितलाई बिर्सियो भन्ने उहाँको गुनासो थियो। नेपाली कांग्रेसलाई संघर्षशील बनाउनुहोस् भनेर आग्रह गर्नुभयो अर्जुनजीले, जुन सत्य हो। कटारीमा प्रहरीको बसोबासोको व्यवस्था अति नै दयनीय रहेको हाम्रा साथहरूले गुनासो गर्नु भएको थियो। करोडौ रुपैयाँ खर्च गरेर निर्माण गरेको प्रहरी कार्यालय प्रयोजनबिहिन हँस्थामा रहेकोछ। साथीहरूको आग्रहका कारण मैले आई
. जी. पी. रवीन्द्रप्रताप शाहजीसँग टेलीफोनमा कुरा गरेँ। उहाँले मलाई तुरुन्तै नवनिर्मित भवनमा सार्ने आश्वासन पाएको छु। काठमाण्डू फर्किएपछि पुन: आई. जी. पी. रवीन्द्रप्रताप शाहजीसँग अनुरोध गर्नेछु। देशको आन्तरिक सुरक्षाको जिम्मेवारी पाएको जनपद प्रहरीको समुचित व्यवस्था गर्नु पर्दछ भन्ने मेरो मान्यता हो। प्रहरीको समुचित व्यवस्थापनमा ध्यान दिएमा मात्र राष्ट्रले चाहेजस्तो सेवा उनीहरूबाट लिन सकिन्छ। बिहानको ८.३० बजी सकेको छ, अब हाम्रो टोली ओखलढुंगाका लागि प्रस्थान गर्दछ। आजको हाम्रो सानो टोलीमा अब समावेश हुनुभयो खोटाङ जिल्लाका हाम्रा अत्यन्त सकृय साथी नरेश श्रेष्ठ र अन्य केही साथीहरू। 

ओखलढुंगालीलानाथ दाहाल, ठगीराज दाहाल, गोकर्णबहादुर कार्की, पेशलकुमार दाहाल र खगेन्द्रराज दाहालको ओखलढुंगा, हर्कबहादुर राई, अम्बरबहादुर खड्का, भीमबहादुर खड्का, शमशेरबहादुर कार्की, रामबहादुर सुनुवार, टिकाराम राई र होमशेर राईको ओखलढुंगा, बलबहादुर राईको ओखलढुंगा, गोपाल राईको ओखलढुंगा। २०३१ साल असोज १३ गते राती सवा १२ बजे लीला, ठगी, गोकर्ण र खगेन्द्रलाई तानाशाही पञ्चायती व्यवस्थाका पृष्ठपोषकहरूले कायरतापूर्वक हत्या गरेका थिए। प्रजातन्त्रमा आस्था राख्ने यी अमर आत्माहरूका हत्याराहरू आज पनि विभिन्न राजनीतिक दलमा प्रवेश गरी स्थापित लोकतन्त्रलाई समाप्त पारी पुन: अधिनायकवादी शासनको स्थापनामा तल्लीन देखिएका छन्।  

ओखलढुंगाको सदरमुकाम पुग्नुभन्दा पहिला बाटामा पर्ने अनेकौँ गाउँ र बस्तीहरुमा स्थानीय कार्यकर्ताहरू हाम्रो स्वागत र भेट्घाट गर्नका लागि जम्मा भएका हुन्थे। उदयपुर जिल्लाको घुर्मीमा फेरीबाट हाम्रो गाडी र हामी तारिएपछि हामी ओखलढुंगा प्रवेश गर्‍यौँ। ओखलढुंगा जिल्लाको हर्कपुरमा नेपाली जिल्ला कार्यसमितिका सभापति प्रदिपकुमार सुनुवार धेरै साथीहरूका साथ हाम्रो स्वागतका लागि उपस्थित हुनुहुन्थ्यो। यहाँ जम्मा भएका हाम्रा कार्यकर्ता साथीहरू र स्थानीय बासिन्दालाई मैले सम्बोधन गरेको थिएँ। सम्बोधनमा दुइटा अतिवादी शक्तिमाओवादी र राजावादीको षडयन्त्रबाट मुलुकलाई जोगाउन राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादमा आस्था राख्ने सबैले एकजुट भएर राष्ट्रको रक्षा गर्नुपर्छ। संविधान निर्माणमा अझै पनि शंका रहेको छ र माओवादीलाई संविधान निर्माण गर्नु नै छैन। माओवादीहरू राष्ट्रका प्रति इमान्दार छैनन्। राजा पनि राष्ट्रका प्रति इमान्दार नभएका कारण राजतन्र नै समाप्त भएर गयो, माओवादीको पनि अवस्था त्यस्तै हुन्न भन्न सकिँदैन।

हर्कपुरमा हाम्रा स्थानीय कार्यकर्ता र ठूलो संख्यामा जम्मा भएका स्थानीय बासीहरूको सभालाई सम्वोधन गरेर हामी टोक्सेलतर्फ प्रस्था गर्‍यौँ। मानेभञ्याङमा ठूलो संख्यामा हाम्रा साथीहरू, स्थानीय बासिन्दा र स्कुलका भाई-बैनीहरूको उपस्थिति थियो, हाम्रो स्वागतका लागि। मानेभञ्ज्याङमा हामीहरूले दिउसोको खाना खायौँ र यहाँ भेलाभएका हाम्रा साथीहरू र स्थानीयबासीलाई सम्बोधन गरेर हाम्रो टोली कार्यक्रमस्थलतीर प्रस्थान गर्दछ। आजको मूख्य कार्यक्रमस्थल टोक्सेलमा हामी आइपुग्छौ। यो त्यो पवित्रस्थल हो जहाँ २०३१ साल माघ २६ गते टोक्सेल गाउँ विकास समिति वडा नं ४ सातसल्लेमा टीम्बुरबोटे घटनामा समावेश भएका हाम्रा ७ जना प्रजातन्त्रका सेनानीहरूलाई राजाको पञ्चायती तानाशाही सरकारले निर्ममतापूर्वक हत्या गरेको थियो। हत्या गरिएका हाम्रा साथीहरू हुनुहुन्थ्योहर्कबहादुर राई, अम्बरबहादुर खड्का, भीमबहादुर खड्का, शमशेरबहादुर कार्की, रामबहादुर सुनुवार, टिकाराम राई र होमशेर राई।

दिउसोको १२.०० बजेको छ। हामी मानेभन्ज्याङ आइपुगेका छौ। यहाँ धेरै साथीहरू र स्कुलका भाई-बैनीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। मानेभन्ज्याङको क्लवमा साथीहरूले अन्तरक्रिया कार्यक्रम राख्नु भएको थियो। साथीहरूको जिज्ञासा पछि सम्बोधन गर्दै मैले भनेँ—“नेपाली कांग्रेसले अस्ति भर्खरै गरेको ५ बुँदे सहमति त्योभन्दा पहिला गरिएको १० बुँदेकै निरन्तरता हो। हामीले हाम्रो अडान छाडेका छैनौ। माओवादीले भर्खरै दोहोरो सुरक्षाप्रणालीलाई हटाउन सुरु गरेको छ। यो राम्रो संकेत हो तर माओवादीकै एउटा गुटले अझै फर्काउन मानके छैन। यो उनिहरूको दोहोरो चरित्रको नमुना हो। माओवादीको नेतृत्व तहले सबै दोहोरो सुरक्षाप्रणालीको अन्त्य गर्नै पर्दछ। हाम्रो देश अहिले दोहोरो अतिवादको चपेटामा परेको छ। एउटा उग्र दक्षिणपन्थी र अर्को उग्र बामपन्थी। नेपाली कांग्रेसले दुबै अतिवादबाट यस राष्ट्रलाई मुक्त पार्नु पर्दछ। तसर्थ अबको नेपाली कांग्रेस गाउँमुखि भएर जनचेतना फैलाउन सक्रिय हुनु परेको छ।

टोक्सेलमा अत्यन्त धेरै हाम्रा कार्यकर्ता साथीहरू र स्थानीय बासिन्दाको उपस्थिति थियो। निर्धारित समयभन्दा निकै ढिलो हामी त्यहाँ पुगेका थियौँ। घण्टौदेखि हामीलाई टोक्सेलमा साथीहरू पर्खिरहनु भएको थियो। तानाशाही पञ्चायती व्यवस्थाले हत्या गरेका ती अमर सहीदहरूको सम्झना र सम्मानस्वरूप मैले त्यहाँ सहीदगेट र स्तम्भको शीलान्यास गरेँ। उपस्थित सबै साथीहरू र स्थानीय वासिन्दाका आँखाबाट अश्रु प्रवाहित भएका थिए। यस समारोहमा नेपाली कांग्रेसका जिल्ला सभापति प्रदीपकुमार सुनुवार लगायत जिल्ला कार्य समितिका सबै पदाधिकारीहरूको उपस्थिति रहेको थियो। मैले सातसल्लेमा त्यस भावविह्वल सभालाई सम्वोधन गर्दै भनेप्रजातन्त्र अथवा लोकतन्त्र जे भनौ यसको रक्षा गर्न नेपाली कांग्रेस पछि पर्नु हुँदैन। यी अमर सहीद हर्कबहादुर राई, अम्बरबहादुर खड्का, भीमबहादुर खड्का, शमशेरबहादुर कार्की, रामबहादुर सुनुवार, टिकाराम राई र होमशेर राईले किन आफ्नो प्राणको आहुती दिएका थिए ? यी सहीदहरूले कस्तो प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाको परिकल्पना गरेका थिए ? यी अमर सहीदहरूले परिकल्पना गरेको लोकतान्त्रिक व्यवस्था आजको जस्तो अनैतिक, बेइमानी र भ्रष्टाचारयुक्त नभएर स्च्छ, मर्यादित र भ्रष्टाचारमुक्त समाज, व्यवस्था र सरकारको परिकल्पना गर्दै आफ्नो प्राणको आहुती दिएका थिए। अबको नेपाली कांग्रेसले यी सहीदहरूको सम्मान गर्दै अझ संघर्षशील भएर प्रजातन्त्रको रक्षा गर्न मैदानमा उत्रनु परेको छ।

सहीद गेट र स्तम्भको शीलान्यासपछि हाम्रो टोली ओखलढुंगाको सदरमुकामतर्फ बढ्यो। हामी लगभग ८.३० बजे राती सदरमुका पुग्यौँ। हाम्रो स्वागतका लागि ठूलो संख्यामा कार्यकर्ता साथीहरू पर्खिएर बसीरहनु भएको थियो। छिमेकी जल्ला खोटाङबाट नेपाली कांग्रेसका जिल्ला सभापति विष्णकुमार राई लगायतका साथीहरू आउनुभएको थाहा पाएँ, खुसी लाग्यो। उहाँलाई भोली बिहा भेट्ने भनेर राती नआउन भनेँ। समान्य परिचयपछि साथीहरूका जिज्ञासाहरू सुनेर जिल्ला विकास समितिको अतिथिगृहतिर लागियो। सभापतिजीले हाम्रो बस्ने व्यवस्था त्यहीँ गर्नु भएको रहेछ। दिउसो भरिको थकान र गर्मीका कारण शरीर थाकित भएको थियो। बाटाभरी साथीहरू र सर्वसाधारणले देखाएको उत्साह, हौसला र विस्वासले मलाई चिन्तित तुल्याउँछ। मलाई यत्रो विश्वास किन ? साथीहरूको विश्वास र भरोसाले मनमा प्रश्न उठ्छ, के म साथीहरुको विश्वासलाई यथार्थमा परिणत गर्न सक्छु ? मैले इमान्दार भएर लोकतन्त्रको रक्षामा लाग्नै पर्दछ। म मनमनै अदृष्य शक्तिसँग प्रार्थना गर्दछुमलाई कर्तव्यच्युत हुनबाट जोगाउन हरदम प्रेरणा प्राप्त भइरहोस्।  

जेठ २६, २०६८
आज बिहान प्रहरी नायव निरिक्षकजीसँग जिल्लाको शान्ति सुरक्षाका बारेमा छलफल भयो। जिल्लामा शान्ति कायम राख्न नेपाली कांग्रेसबाट पूर्ण सहयोग प्राप्त हुने छ भनेर मैले उहाँलाई आस्वस्त तुल्याएँ। बिहान खोटाङ जिल्लाका नेपाली कांग्रेसका सभापति वीष्णुकुमार राईसँग छलफल गरेँ। वीष्णुजी अत्यन्त सुजबुझ भएको व्यक्ति हुनुहुन्छ। संगठन विस्तारमा उहाँजस्ता युवा साथीहरूको ठूलो आवश्यकता छ। बिहान ९.०० बजे हामी सदरमुकामबाट ओखलढुंगा जिल्लाको रामपुरका लागि प्रस्थान गर्‍यौँ। रामपुरमा पाँचजना सहीदहरूको स्मृतिमा शालिक बनाइएको छ। यी पाँचजना सहीद हुन्लीलानाथ दाहाल, ठगीराज दाहाल, गोकर्णबहादुर कार्की, खगेन्द्र दाहाल र पेशलकुमार दाहाल। यी सबै अमर आत्माहरूलाई म व्यक्तिगत रूपमै परिचित छु। रामपुर मेरा लागि तीर्थस्थल हो र म चाहन्छु, रामपुर प्रजातन्त्रमा आस्था राख्ने सबैको तीर्थस्थल बन्नु पर्छ भन्ने मेरो मान्यता हो। यी साहसी युवकहरू बनारसमा रहँदा कैयौँपटक एकैसाथमा बसेर सँगै खाना खाएको छु। यी अमर व्यक्तिहरूको राजाद्वारा सञ्चालित निरंकुश तानाशाही पञ्चायती व्यवस्थाले हत्या गरेको खबर बनारसमा हाम्रो घरमा आईपुगे पछि हाम्रो सारा परिवार प्राय मुर्छित अवस्थामा पुगेको थियो। हामीले आफ्नो परिवारका सदस्यहरूलाई सदासर्वदाकालागी गुमाएका थियौ। रामपुर आइपुगेपछि मेरो बुबा बी पी कोइरालाले म स्वयंलाई भनेको वाक्यको सम्झना आयो त्यो वाक्य थियोमैले (बीपी) तैले (म स्वयं) भनेजति पैसा किन दिने ? साथीहरू, कार्यकर्ताहरू त मेरो एउटा आह्वानमा अफ्नो प्राणको बाजी लगाउन तयार हुन्छन्, त हुन्छस् ? उनिहरू हाँसीहाँसी मृत्युवरण गर्दछन र गरिरहेका छन, तँ गर्न सक्छस् ? भनेर भन्नु भएको थियो। म सानो छँदा मेरो बुबाले मलाई भनेका यी वचनहरूको याद आयो। म फेरी एकपटक २०३१ साल असोज १३ गते राती सवा १२ बजेतीर पर्कन पुँगे। मैले पुन: बी पी कोइरालाले रचना गरेको एकरात भन्ने कथामा चुर्लुम्म डुबे। मेरो साथमा रहेको बालकृष्ण दाहाल (अमर सहीद लीलाको छोरो) लाई हेरे, उसको भाई कुमारलाई सम्झिएँ, हेलीकप्टर पाइलट हीरा दाहाल ( अमर सहीद ठगीको छोरा) लाई सम्झिन पुगे। पुराना यादहरूले मलाई सम्झाईरह्यो, सताईरह्यो। मलाई पुन: एकपटक जननायक बी पी कोइरालाको वचनलाई स्मरण गर्न चाहन्छुउत्साही होऊ तरुण ! तिमीले आँट्न सक्ने कुरा तिमी गर्न सक्छौ

यसपपछि हामी नारायणस्थानतीर लाग्यौँ। नारायणस्थान नेपाली कांग्रेसका लागि महत्वपूर्ण स्थल हो। त्याहँका युवा, विद्यार्थी लगायतका सवैको प्रजातन्त्रका प्रति जुन समर्पण छ त्यसको तुलना नै हुनसक्दैन। नारायणस्थानको मूख्य कार्यक्रम थियोइलाकास्तरीय प्रशिक्षण तथा समाजमा महत्वपूर्ण योगदान दिने व्यक्तिहरूको सम्मान। स्थानीय २५ जना व्यक्तिहरूलाई सम्मान गरेपछि सभालाई सम्बोधन गर्दै मैले भनेँ२०४६ सालको परिवर्तनपछि सबैभन्दा पहिला म स्वास्थ्य शीविर लिएर ओखलढुंगा आएको थिएँ। किनभने ओखलढुंगा मेरो तीर्थस्थल हो। मेरो सामजिक कार्यको थालनी यहीबाट सुरु भएको हो र मेरो डाक्टरी पेशाको अन्त्य पनि मैले यही जिल्लामा अन्तिम शीविर राखेर सदाकालागि विसाएँ। म भन्दा पहिला धेरै साथीहरूले विभिन्न विषयमा प्रकाश पारिसक्नु भएको थियो। ओखलढुंगाका सभापति प्रदिपकुमार सुनुवार र खोटाङ जिल्लाका सभापति विष्णुकुमार राईले जिल्लामा देखापरेका समस्याहरूलाई सभामा राख्नु भएको थियो। साथीहरूले उठाएका विषयहरू गम्भीर भएकाले केन्द्रले त्यतातिर  ध्यान दिनु पर्दछ।

२६ गते रातीको बसाई पनि ओखलढुंगामा नै रह्यो। बेलुका प्रमुख जिल्ला अधिकारीजीसँग पनि जिल्लाको स्थितका बारेमा विचार विमर्स भयो। जिल्लामा शान्ति कायम राख्न नेपाली कांग्रेसबाट पूर्ण सहयोग प्राप्त हुने छ भनेर मैले उहाँलाई पनि आस्वस्त तुल्याएँ। बेलुका पनि धेरै साथीहरूसँग छलफल भयो विशेष गरेर दुबै सभापतिहरूविष्णुकुमार राई (खोटाङ) र प्रदिपकुमार सुनुवार (ओखलढुंगा) सँग जिल्लाको संगठनका सम्बन्धमा। संगठनमा देखापरेका समस्याहरूलाई समाधान गर्दै अगाडी बढ्नेमा सबैको एकमत थियो। माओवादीहरूले अहिले पनि हाम्रा साथीहरूलाई धम्क्याउने, गाउँका सर्वसाधारण जनतालाई त्रसित पारेर राजनीतिक फाइदा लिने काम रोकेका छैनन्। दण्डहीनता बढेकोमा सबै चिन्तित रहेका छन। दुबैजना सभापतिहरूलाई बिहान र बेलुका डी एस पी साहब र सि डि ओ साहबहरूसँग भएको कुराकानी जानकारी गराएँ।  मैले सबै साथीहरूलाई गाउँमुखि हुन सल्लाह दिएको छु

जेठ २७, २०६८
आज बिहान ७.३० बजे रुम्जाटार विमानस्थलतर्फ प्रस्थान। २८ गते देखि काठमाण्डूमा हुने जिल्ला सभापतिहरूको राष्ट्रिय भेलामा सहभागि हुन काठमाण्डू प्रस्थान।

Sunday, June 5, 2011

साहित्यमा प्रगतिशीलता-------बी. पी. कोइराला

प्रगतिशीलताको चर्चा हाम्रो साहित्यमा आजकाल निकै चलेको छ। यो स्वभाविक पनि हो। किनभने नूतन व्यवस्थाको स्थापना हुने समयमा पुराना मान्यताहरूका स्थापनामा नयाँ मान्यताको प्रतिस्थापनाको चेष्टा गर्नु स्वाभाविक वृत्ति हो। २००७ सालको राजनीतिक क्रान्तिपछि बन्धनमुक्त भएको मानवमन नूतन मार्ग अपनाउन चाहन्छ। पुरानो व्यवस्थाको नेपाली जाति निसासिएको अवस्थामा थियो, जीवनको प्रत्येक अङ्गमा अवनतिका शवचिन्ह अङ्कित थियो। तर एकतन्त्री प्राणहारी वायुमा जीवित रहेको नेपाली जातिले परिस्थितिको दवावलाई जीवनको स्वाभाविक वातावरण सम्झिएर त्यसलाई ग्रहण गरिरहेको थियो। केही भावुक व्यक्तिहरूले अपवादस्वरूप निश्चय नै एकतन्त्री वातावरणलाई प्रकृतिक भनेर स्वीकार गर्न सकेका थिएनन्।

त्यसपछि एकप्रकारले हठात् क्रान्तिको विगुल सुनियो र राणा शासनव्यवस्थाको अन्त हेर्दाहेर्दै भयो। यति छिटै यो कार्य सम्पन्न भयो कि परिवर्तनको व्यापकता तथा महत्ताको अनुभव अहिलेसम्म पनि राम्ररी हामीलाई हुन सकेको छैन। आँखाले त परिवर्तनलाई देख्यो, र वुध्दिले पनि ग्रहण गर्‍यो। क्रान्तिमा सक्रिय भाग लिने अवसर पाउनुभन्दा पहिले नै परिवर्तन आएकोले धेरैजसो हामीलाई परिवर्तन एकप्रकारको अपुताली परेको जस्तो भयो। त्यसो हुनाले अपुताली पाएका व्यक्तिहरूको मनोवृत्ति हामीमा धेरैजसो पाइन्छ। परिश्रमद्वारा आर्जित वस्तुका प्रति व्यावहारिक महत्ताको भावना मानिसमा रहन्छ, त्यो त्यसै उपलब्ध भएको वस्तुका प्रति रहँदैन। नेपालीको राजनीतिक परिवर्तनका प्रति पनि यस्तै प्रकारको लापर्वाहीको भावना वर्तमानमा छ। साहित्यमा प्रगतिशीलताको अमर्यादापूर्ण प्रयोद यस्तै लापरवाही मनोवृत्तिको द्योतक हो।

एक त वर्तमान परिवर्तन शुध्द बुध्दिग्रह्य मात्र भएको अर्थात् सामाजिक व्यक्तित्वको चेतनामा ऊ भिज्न नसकेकाले अब प्रगतिको बाटो लाग्नुपर्‍यो भन्ने सङ्कल्पले लेखकहरूले कलम उठाए, जसले गर्दा त्यस्ता लेखकहरूको साहित्यको रूप कलात्मक नभएर राजनीतिक भएको छ। दोस्रो, परिवर्तनको प्रयत्नमा सहयोग प्रदान गर्न नसकेकाले त्यस्ता साहित्यकारले आफ्नो अनास्थाको मनोवृत्तिलाई प्रगतिशीलताको आवरणले ढाकेर अनुभूतिहीन फोस्रो वृत्तिको महत्वहीन बोझ हाम्रो साहित्यमा लादिरहेका छन्। यसप्रकारको प्रगतिशील साहित्य पनि पलायनवाद हो। परिवर्तनले यसो कुरा गरेन र उसो कुरा गरेन भनेर गुनासो गरेर लेखेको मानवभावनामा आघात पार्न नसक्ने साहित्य पलायनवाद नभए के हो त ?

पलायनवादीलाई प्रगतिशील भनेर सम्बोधन गर्ने वित्तिकै त्यो प्रगतिशील हुँदैन। राजनीतिक अथवा तुकवन्दीलाई कलात्मक साहित्यको नाम दिनेवित्तिकै त्यसले कलाको विशेषण धारण गर्दैन। आजकालका साहित्यिक गोष्ठीमा अथवा कवि सम्मेलनमा पढिएका लेख अथवा कविता मूलत: धेरैजसो जुन कागजमा ती लेखिएका हुन्छन्, त्यति मूल्यको पनि हुँदैन। कोही सरकारी जागीर नपाएकाले मन्त्रीप्रति रिस प्रकट गर्दछन्, कोही रेडियोमा बोल्न नपाएकोमा अथवा भर्ती हुन नसकेकोमा सरकारप्रति लाञ्छना गर्दछन, अनि ऊ आफ्नो रिस-इवि अथवा निराशालाई पोखेका कागजको टुक्रालाई प्रगतिशील साहित्यको संज्ञा दिन खोज्छ। रिस, इवि र निराशा पनि कलात्मक साहित्यका स्रोत हुन सक्छन् तर त्यसका लागि पनि अनुभूति चाहिन्छ। धनी र गरिबको विषमता, समाजमा दिनहुँ भइरहेका शोषण र उत्पीडन इत्यादि पनि साहित्यका सामग्री हुन् तर ती सामग्रीलाई त्यस कागजमा थपथप राखिदिनेवित्तिकै साहित्यको सृष्टी हुन्छ भन्नय त्यस्तै विलकुलै अज्ञानी कुरा हो जस्तो मूर्तिकारको सामग्री पत्थरको चट्टानलाई कलाको नमुना हो भन्नु। कलाको आधार विषयभन्दा बढी भावनामा छ, जसको आधार अनुभूतिमा छ अर्थात् कलामा साहित्य पनि कलाको एक अङ्ग हो। यद्यपि साहित्य अपेक्षाकृत बुध्दिगम्य हुनाले यसको नियम कलाका अरू अङ्गभन्दा केही फरक निश्चय नै हुन्छविषयको प्राधान्य हुँदैन, यसमा कलाकारको त्यो विषयमाथिको भावनाको प्रधानता हुन्छ। जहाँ भावना शुष्क छ, त्यहाँबाट साहित्यको स्रोत फुटेर निस्कन सक्दैन। बालुवाबाट तेल झिक्न सकिँदैन। विषयको पूरा मनन पनि आवश्यक छ।

मुलुकमा गरीबी निश्चय छ र परिवर्तनको उद्देश्य यस गरीबीलाई हटाउनु हो। तर गरीबीको समस्याको राम्ररी अध्ययन र परिवर्तनको सामर्थ्यलाई पूर्ण रूपले मनन वरन् समस्यासँग सङ्घर्ष गर्नदेखि भाग्ने मनोवृत्तिलाई पनि स्पष्ट प्रकट गर्दछ। त्यसोहुनाले मेरो दृष्टिमा आजकाल प्रगतिशीलताको नाममारचिएका साहित्य पलायन प्रवृत्तिको लक्षण हो। यदि आकाशकुसुमलाई टिप्न हात लम्काउने साहित्यकार हस्तिदन्तले निर्मित प्रासादमा बसेर आफूलाई पलायनवादी प्रमाणित गर्छ भने माटोलाई यसो खोस्रे आफ्नो आवास त्यहीँ बनाउन चाहने साहित्यकजार पनि पलायनवादी हो। समस्याका प्रति उदासीनता देखाउनु अथवा उत्तरदायित्वपूर्ण अल्हडपन देखाउनु देबै पलायनवादी प्रवृत्तिका परिचायक हुन्।

साहित्य जीवन जस्तै व्यापक छ। यथार्थमा समग्र जीवनको प्रतिविम्व नै साहित्य हो। जीवनको एउटा विशेष अङ्ग अथवा पहलुचाहिँ साहित्यको क्षेत्र होइन भन्नु साहित्यको परिधिलाई अप्रकृतिक रूपबाट संकुचित पार्नु हो। प्रगतिशील साहित्य पेटका क्षुधानिवारणको समस्यामा देखिएको साहित्यको अर्थमा साधारणतया बोध हुन्छ। अरू समास्यालाई लिएर लेखिएको साहित्य प्रगतिशील होइन भन्ने धारणा सर्वसाधारण छ। हाम्रा कतिपय समालोचकहरू पनि, जो यसप्रकारको भ्रमको शिकार नहुनुपर्ने हो, यस अर्थमा प्रगतिशील साहित्यलाई लिन्छन्, अरू विषयलाई लिएर रचिएका साहित्य अप्रगतिशील हुन् भन्ने अभिप्राय यिनीहरूको रहन्छ। यस्तो विचार सङ्कीर्ण मनोवृत्तिको परिणाम हो। यस मनोवृत्तिको कारण ऐतिहासिक छ।

मार्क्सले सामाजिक क्रमको नियमको अध्ययन गर्दा उनी यस निष्कर्षमा पुगे कि समाजलाई गति प्रदान गर्ने मूलत: आर्थिक आधार छ। आर्थिक व्यवस्था मूल कुरो हो। सामाजिक ढाँचा आर्थिक व्यवस्थाका आधारमा खडा हुन्छ। वर्गसंघर्ष, जसमा शोषण सन्निहित छ, अनिवार्य सामाजिक नियम हो जसको लोप पूँजीवाद चरम सिमामा पुगेपछि गतिशील आर्थिक नियमकै आधारमा नयाँ समाजवाद व्यवस्था स्वत: भएर जान्छ। अर्थात् मार्क्सले विश्वलाई आर्थिक दृष्टिकोण दिए, जुन एकप्रकारले अत्यन्त क्रान्तिकारी दृष्टिकोण थियो। आर्थिक व्यवस्था नै सामाजिक व्यवस्थाको जननी हो भन्ने कुरा आजकाल साधारण भइसकेको छ। तर मार्क्सले जुन बखत यसको ऐतिहासिक प्रमाणका साथ प्रतिपादन गरे, त्यस बखतमा यस सिध्दान्तको त्यस्तै असर बौध्दिक क्षेत्रमा पर्‍यो, जस्तो कालो वादलले छोएको आकाशमा बिजुली हुन्छ। मार्क्सका कतिपय अनुयायीहरूले उनको सिध्दान्तलाई माझ्दा-माझ्दा यस निष्कर्षमा पुगे कि कारण र परिणाम जसरी सम्बन्धित छ त्यसप्रकार नै अर्थ र साहित्य पनि। जस्तै उदार सिध्दान्त पनि मतवालम्बीहरूको हातमा अनुदार भएर जान्छ र एवं प्रकारको सनातन धर्मको रूप त्यसले लिन्छ। सिध्दान्तका मूल प्रतिपादक ऋषि तथा उनको कृति वेद हो। त्यस्तै मार्क्सवादका सङ्कीर्ण अनुयायीमा पनि आयो। यस हदसम्म यो सङ्कीर्णतामा पुग्यो कि मार्क्सले लेखेका ग्रन्थमा नपाइएका कुरा असत्य हो भन्ने पनि भए। यस्तो धार्मिक प्रवृत्ति अवश्य पनि तानाशाहीका धाई-सुसारे हुन सक्छ।

यसको प्रत्यक्ष प्रमाण वर्तमान राजनीतिमा धेरै पाइएको छ। तानाशाहीले राजनीतिमा मात्र एकतन्त्र ल्याएको छैन वरन् बौध्दिक क्षेत्रमा पनि। हुँदा-हुँदा साहित्यको नियम पनि तानाशाहीको हुकुमले निर्धारित हुन थाल्यो, जसको विकृत रूप नेपालका आधुनिक प्रगतिशील साहित्यकारमा पाइन्छ। साहित्य यदि जीवनको प्रतिविम्व हो भने यसमा उस्तै व्यापकता अपेक्षित छ, जस्तो जीवनमा। विश्वमा जहाँ पनि जति-जति वैज्ञानिक आधारमा ज्ञानको विस्तार भइरहेको छ, ती सबै साहित्यका आधारशिला हुन्। मार्क्सको अनुसन्धानको छाप साहित्यमा निश्चय नै पर्नु पर्दछ, तर मार्क्स मात्रै किन ? फ्रायडको सिध्दान्तको साहित्यमा प्रतिविम्व नहोस् ? फ्रायड मात्र किन, युङ अथवा एडलरको विचारधाराले प्रगतिशील साहित्यमा स्थान किन नपाओस् ? आर्थिक क्षेत्रमा, वैज्ञानिक क्षेत्रमा, मनोवैज्ञानिक क्षेत्रमा ठूला-ठूला अनुसान्धानात्मक कार्यहरू तेजीका साथ हुँदैछन्। मानव-सभ्यता यी यावत् अनुसन्धान कार्यको सामूहिक परिणाम हो। साहित्य हो सभ्यताको प्रतिक। मानव सभ्यताको विस्तृत क्षेत्रबाट एक मुठी माटो लिएर त्यसलाई मात्र सभ्यताको नाम दिनु कूपमण्डूकता हो। आंशिक सत्यता सबैमा विद्यमान छ, पूर्ण सत्यता कसैमा पनि छैन। साहित्य जीवनजस्तो व्यापार होइन, त्यसको क्रय पनि छ। आजको सभ्यता लामो इतिहासको सञ्चित फल हो। साहित्य पनि त्यस्तै हिजोको सभ्यतामा आज निर्मित हुँदैछ। सेक्सपियर, कालिदास र गेटेले प्रचार साहित्य लेखेनन् अथवा पेटको आगो निभाउने उपाय बताएनन् भनेर ती अप्रगतिशील भएनन्। यस सम्बन्धमा लेनीनको एउटा कुरा सम्झन मन लाग्छबिथोभेनको संगीत सुनेर उनी यति प्रभावित भए कि उनको आँखा अचानक अश्रुपूर्ण भयो। उनले भनेविश्वमा यत्रा सुन्दरताको समुद्र उडीरहेको छ, यस सुन्दरताको निकट शोषित जनतालाई पुर्‍याउने चेष्टा हाम्रो हुनुपर्दछ। उनले विथोभेनलाई सामन्ती भनेर पन्छाएनन्। प्रगतिशील साहित्यकारले अहिलेसम्मको पूँजीभूत सुन्दरतामा वृध्दि गराउने र त्यसलाई उपलब्ध गारउने चेष्टा गर्नुपर्छ नकि भएको सुन्दरताको हत्या।

(प्रगति द्वैमासिक, वर्ष ३ अंक २ पूर्णांक ८, असार-साउन २०११)
*****************************************************************************

Thursday, June 2, 2011

कला, कलाको दायित्व र मानव—जीवन ---बी. पी. कोइराला

      म एक कलाकार र राजनीतिक प्राणी हुँ। यी दुबैको आपस्तमा प्रष्ट अन्तरविरोध छ। त्यसैले यस लेखमा दुई अन्तरविरोधको प्रेरणाले म डोरिन्छु अनि जीवनलाई दुवै पक्षबाट बुझ्ने प्रयास गर्दछु। जत्तिकै आँखा चिम्लेर राजनीतिका प्रति उदासीन अथवा त्यतापट्टि पिठ्युँ फर्काएर ढुक्क बन्ने प्रयास गरौँ, राजनीति विस्तार-विस्तार हाम्रो जीवनको हरेक क्षेत्रमा छाउँदै गइरहेछ। त्यसको एक व्यापक शक्तिको रहस्य के हो ? र साथै त्यस शक्तिको अनुहारदेखि हामीहरू किन काँतर हुन्छौ ? अथवा निर्दयीबाट त्रस्त, अथवा त्यसको यान्त्रिक अमानवीय अभिव्यक्तिहरूद्वारा विरक्त भएर कलाको सानो फूलबारीमा टाउको लुकाएर निर्धक्क हुने प्रयत्न गर्दछौँ, जसरी बालुवामा मुन्टो लुकाएर उँटपन्छी निश्चिन्त ठान्दछ।

विज्ञान र कलाको सन्दर्भमा चिन्तकहरूले जुन दुई संस्कृतिको उल्लेख गरेका छन्, ती दुई संस्कृतिका आपसी असम्बन्धताबाट उत्पन्न र वाञ्छनीय परिणामपट्टि मानिसहरूको ध्यान आकर्षित गरेको छ। त्यसबारेमा यहाँ मलाई भन्नु छैन, तर उनिहरूको विचारको राजनीति र कलाको आपसी द्वन्द्वको सन्दर्भमा प्रलमवन गरेर यो भन्न सकिन्छ कि राजनीति र कला दुई विभिन्न परस्पर विरोधी उद्देश्यलाई लिएर स्थापित जीवनका क्षेत्र हुन्। राजनीतिक उद्देश्य संगठन हो। यसको वृत्ति सामाजिक हो। यो नियममूलक हो। सुरक्षाभावद्वारा प्रेरित यो रुढिगत छ थथा नयाँ विचारहरू र प्रयोगहरूप्रति शङ्काशील छ। समाजको प्रगतिसँगसँगै यसको जटिलता पनि बढ्दै गइरहेछ। सरल सामाजिक व्यवस्थामा सङ्गठन पनि त्यति नै सरल हुन सक्तछ। २-४ साधारण नियमद्वारा त्यस समाजको एकता कायम गर्न सकिन्छ। तर सामाजिक व्यवस्थाको जटिलतासँगै त्यसको नियम पनि जटिल हुँदै जान्छ। वर्तमान राजनीतिको व्यापकता यसप्रकार जटिल हुँदै गएको यही सामाजिक व्यवस्थाको परिणाम हो। राजनीतिको केन्द्रीभूत त्राण पाउनलाई नाना थरीका सिध्दान्त-प्रयोगका साथै अनेक थरीका कार्यक्रम इत्यादी प्रस्तुत गरिन्छ। तर राजनीतिको वर्तमान स्थितिको वैज्ञानिक विवेचनाको अभावमा सुधारका नयाँ-नयाँ योजनाहरू निरर्थक सावित हुन्छन्। कला भने ठीक यसको विपरीत आदर्श र प्रेरणाले परिचालित विधा हो। यो सङ्गठनात्मक छैन। यसको वृत्ति व्यक्तिगत हुन्छ। यो नियम र मर्यादाबाट मुक्त हुन खोज्दछ। यो अराजकतावादी हुन्छ र जोखिममा रहँदै नयाँ दिशाको खोजीमा रहन्छ। जीवनका यी दुई विरोधी मूल्यहरूलाई आफ्नो व्यक्तिगत जीवनमा आँकेपछि मलाई यो विवाद कला कलाको निम्ति अथवा कला जीवनका निम्ति एकदम निरर्थक लाग्दछ, मनुष्य जीवनको उद्देश्यलाऐ लिएर।

दार्शनिकहरूले आ-आफ्नो मत प्रतिपादन गरेका छन्। कसैले यसलाई प्रकृतिको एउटा आकस्मिक घटनामत्र ठान्दछन् त कसैले उसलाई दैवी उद्देश्यका लागि निर्मित एक महान तत्व। एउटा तथ्य, जुन मलाई निर्विवाद लाग्दछ, त्यो हो मानव-जीवनको स्वतन्त्रताप्रेमी स्वभाव थथा उसको सामाजिक सहज वृत्ति। एउटाचाहिँ यसको उत्थान र उत्कर्षका लागि र अर्कोचाहिँ यसको आत्मरक्षार्थ आवश्यक छ। स्वतन्त्रताप्रेम जुन मानिसमा व्यक्तिवादी वृत्तिको लक्षण हो, सामाजिक कीरा-फट्याङ्ग्रामा जस्तो कि मौरी, धमिरा रकमिलाहरूमा। त्यसको अभावले गर्दा उत्कर्षको क्रम सकिसकेको छ। तिनीहरू अघोरै समाजवादी हुन्, तर प्रगतिशील होइनन्। तर साथै सामाजिक तन्तुहरूद्वारा आवध्द नहुनाले मनुष्य सभ्यताको स्थितमा आफूलाई हेर्दा सायद ऊ बाँच्न पनि सक्तैनथ्यो। समाजले उसलाई सुरक्षा मात्र प्रदान गरेको छैन, उसलाई नयाँ प्रयोग र विकासका लागि अवसर पनि दिएको छ। तर समाजको मूल कार्यप्रणाली नियन्त्रित छ र अनुशासित पनि।

यो कुरालाई मैले यसकारण खोतलेँ कि जीवनलाई यी दुबै पक्षबाट बुझ्ने कोसिस गरेर दुवै क्षेत्रमा चाहिँ त्यो राजनीति होस् वा साहित्यिक, आफ्नो आचरणलाई अनुभवको आधारमा ढाल्ने प्रयत्न गरेको छु। मलाई लाग्दछ कि सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक क्षेत्रमा जुन नियम-कानुन अथवा तर्क लागु हुन्छ, त्यो कला-साहित्यको क्षेत्रमा एकदम लागु हुँदैन। हामी साहित्यकारहरू पनि समाजको व्यपक राजनीतिक आवरणद्वारा अन्तर्चेतनाको स्तरमा यसरी प्रभावित भएका छौँ कि राजनीतिलाई व्यवसाय मानेर पनि यसको आदर्शलाई आफ्नो कलामा, साहित्यमा उतार्नेलाई प्रगतिशीलको सङ्ज्ञा दिन्छौँ। केही त कलालाई राजनीतिको दास मानेर सत्ताधारी गुटहरूका कलासम्बन्धी निर्णय र नीति-निर्धारणलाई उचित सम्झन्छन्। कला जीवनको लागि हो नकि कलाको लागि को नारालाई धेरैजसो यही उद्देश्यले चर्को पारिन्छ। जीवनलाई राजनीतिक पक्षबाट अध्ययन गरेर त्यसका सम्बन्धमा एक दर्शन प्रणालीबाट प्रतिपादनले यो अवाञ्छनीय परिणाम निस्केको छ कि केही मानिसहरूको दृष्टि कलाकारहरूको स्वतन्त्रता पनि खाली सापेक्ष मूल्यको वस्तु हो। साहित्य दलगत हुनुपर्छ ! तटस्थ साहित्य मुर्दावाद ! साहित्यकार महारथीहरू मुर्दावाद ! साहित्य सर्वहाराबर्गको आम उद्देश्यको एक अङ्ग हुनुपर्छ ! एक सानो पेच र समाजवादी प्रजातान्त्रिक कार्यावधिमा एउटा सानो कडी जुन अविभाज्य हुन्छन् सम्पूर्ण श्रमिक बर्गका तमाम जागरूक अगुवाले प्रयोग गरेको गतिको एक एक प्रक्रिया। साहित्य सङ्गठित, व्यवस्थित र एकीकृत श्रमिकहरूको समाजवादी प्रजातान्त्रिक दलको एक अभिन्न अङ्ग हुनुपर्छ।

यो यस्तो मान्यता र निर्णय हो जसबाट अधिकारसम्पन्न व्यक्ति कलाकारहरूलाई, साहित्यकारहरूलाई आफ्नो आदेश पालना गराउनलाई फुक्का हुन्छ। हामी साहित्यकारहरू यो मान्यतालाई स्वीकारेपछि के आफ्नो प्रेरणाप्रति निष्ठावान् हुन सक्छौँ र ? यो प्रश्न केवल नराम्रो साहित्यको पारख गर्ने होइन कि समाजोद्देश्यपरक सहित्य राम्रो छ वा खराब। गम्भीर प्रश्न छ साहित्यकारहरूको स्वतन्त्रताको। सामाजिक कार्यक्रमका सम्बन्धमा स्वतन्त्रताको प्रश्न यसकारण उठ्तछ कि जुन प्रकारको कार्यक्रम नै हुन् त्यो सर्वमान्य हुन सक्तैन। प्रजातन्त्रद्वारा, मताधिकारद्वारा बहुमतको सिध्दान्तलाई मानेर त्यसका बारेमा समाजलाई निर्णय लिन सक्तछ। कलाको क्षेत्रमा त यो प्रजातान्त्रिक परिपाटी पनि उपलब्ध छैन। त्यसका सम्बन्धमा न त बहुमतको आधारमा न शासनारूढ वर्गको आदेशमा निर्णय लिन सकिन्छ। यसकारण प्रत्येक कलाकार स्वतन्त्र छ आ-आफ्नो कलात्मक मुल्यको स्थापना गर्न। आफ्नो क्षे्त्रमा उसलाई अराजकतावादी बन्ने, स्वेच्छाचारी हुने बिलकुलै छुट छ।

यदि साहित्यकार नितान्त स्वतन्त्र छ आफ्नो बाटो बनाउनलाई, यदि ऊ विल्कुल अराजकतावादी हुन सक्तछ, तब प्रश्न उठ्न सक्तछ हाम्रो सामु, त्यसको कृतिको मूल्याङ्कनको माप के हुन सक्तछ ? र उसको पाठकसँग कुन आधारमा तादात्म्य साथापित हुन सक्तछ ? मेरो विचारमा साहित्यिक कृति तथा कलाकृतिको कुनै सर्वमान्य माप हुन सक्तैन। यसबाहेक कि कलाको सापेक्षमा त्यो स्थायी सावित होस्। कला एक निरन्तर अद्भुत वस्तु हो। नयाँ पनलाई कसी लगाउन पुरातनमा कुनै माप छैन। नयाँ पनको मूल्याङ्कनका लागि कुनै एउटा माप तयार हुँदा-नहुँदा त्यो पुरानो भइसक्छ।

लेखक र पाठकका बीच आदानप्रदानको प्रश्न कलाकारको सीपको प्रश्न हो। व्यक्तिगत अन्तर्चेतनालाई सामूहिक चेतनामा उतार्ने काम सीपको हो। साहित्यकारको विलकुलै व्यक्तिवादी उच्छृङ्खलता शिल्पको यस आवश्यकताबाट संयमित हुनुपर्छ। साहित्यकार उच्छृङ्खल हुनलाई स्वतन्त्र छ त्यस हालतमा, जब उ आफ्नो नयाँ अनुभूति उसको अन्तर्चेतनाको नयाँ प्राप्ति, उसको भावनालाई, खोजलाई पाठकले ग्रहण गर्न योग्य बनाएर ऊ सामु राख्न सकोस्। शिल्पको प्रयोजनीयताको कारण कलाकार शतत: नयाँ-नयाँ प्रयोग गर्दछ, जसबाट ऊ सबको मौलिक विलक्षण अनुभूतिलाई यसरी अभिव्यक्त गर्न सकोस कि निजीनभएर आम हुन जाओस्। लेखकका नयाँ-नयाँ अभिव्यक्तिहरुलाई नयाँ-नयाँ प्रतिकहरूको यसकारण सधैँ खोज रहन्छ कि त्यसद्वारा ऊ पाठकका आफ्ना पुराना मान्यताहरूको पक्राइबाट खुकुलो पार्न सकोस् र लेखकका नयाँ भावनाहरूप्रति उत्सुक। लेखक पाठकलाई छाड्न सक्तैन, उसलाई पन्छाएर लेखक सारगर्भित र अर्थयुक्त साहित्य रच्न सक्तैन। तर यसको माने यो होइन कि पाठक जुन पुरानो ठाउँमा छ त्यहीँ लेखक आफै पनि उत्रोस्। उसले पाठकलाई आफ्नोपट्टी आकर्षित गराउनुछ। कुन नयाँ ठाउँमा उनीहरू दुवै सँगसँगै हुन सक्छन्, एक अर्कोसँग संवेदनशीलताको सम्बन्ध बनाउन सक्तछन, यस कुराको निर्णय साहित्यकारको शिल्पले दिनेछ।

लेखक र पाठकको सम्बन्धका सिलसिलामा, जुन साहित्यकारहरूको कलासम्बन्धी उपायसँग असम्बन्धित छैन, यो प्रशन उठ्तछ कि आधुनिक साहित्यको अर्थ के हो ? त्यसकारण मलाई लाग्दछकलात्मक शैलीमा आधुनिकवाद परिवर्तनको लागि एउटा आन्दोलन हो जुन आन्दोलन मुख्यत: शिल्प-परिवर्तनको आन्दोलन हो। यो एउटा शिल्पको प्रश्न हो।

जहाँसम्म कलाको अन्तरवस्तु या विषयवस्तुको प्रश्न छ, विषयवस्तु अभिव्यक्तिको शिल्पभन्धा भिन्न वस्तु, आधुनिकवाद ज्ञानको क्षेत्रमा भइरहने नयाँ-नयाँ आविष्कारहरूलाई कलाकृतिमा समावेश गर्दै जाने कृया हो। भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवविज्ञान आदि वैज्ञानिक क्षेत्रका आविष्कारहरू, मनस्तत्वका प्रक्रियाहरूका सम्बन्धमा नयाँ-नयाँ विचार इत्यादी सबैले हाम्रो ज्ञानलाई विस्तृत पारेका छन्। तर यी नयाँ ज्ञानहरूले हाम्रो सांस्कृतिक र भावनात्मक परम्परामा गाँसिन जानका लागि पुकार गर्छन। त्यस्तो कला जो यस्तो नयाँ ज्ञानको विस्तारका प्रति सचेत छ र ज्ञानको विस्तारका प्रतिको आफ्नो वोधलाई  प्रकट गर्दछ र यसलाई अभिव्यक्ति दिन्छ, त्यो आधुनिक कला हो। फ्रायडवाद अब सांस्कृतिकवाद र कलात्मक परम्पराको एउटा अङ्ग बनिसकेको छ, विभिन्न कलाकृतिमा त्यस्तो समावेशद्वारा।

कलाको उद्देश्य मानव-अनुभूतिको विस्तार गर्नु हो, हाम्रो संवेदनशीलतालाई परिवर्तन पार्न हाम्रो भावनाको क्षमतालाई व्यापक पार्नु हो। साहित्यको अभिप्राय (उद्देश्य) शाश्वत छ। मानिसको विकास वौध्दिक क्षेत्रमा ज्ञानको अभवृध्दिका प्रक्रियाद्वारा र भावनात्मक क्षेत्रमा सहानुभूति र सम्वेदनशीलताको अभिवृध्दिद्वारा हुन्च। कलाको पारख हो यसले यो आफ्नो दायित्वको निर्वाह गर्‍यो त ? रा अधिकांश आधुनिक कलाले सायद गरेको छैन।

(यो लेख विराटनगरबाट प्रकाशित हुने बरगाछी बी. पी. कोइराला स्मृति अंकवर्ष १४ पूर्णांक ८, २०४० सालमा प्रकाशित भएको हो)
‍‍**************************************************************************