अतितलाई फर्किएर हेर्दा------ डा. शशांक कोइराला

तारिणीप्रसाद कोइराला अर्थात् मेरो तारिणी बुबाका बारेमा जब मलाई केही सस्मरण लेख्नका लागि ज्योतिदाले भन्नु भयो तबदेखि म निरन्तर उद्वेलित भएँ। म अत्यन्त ठूलो असमन्जसमा परेँ। मैले ठम्याउन सकिन कहाँबाट सुरु गरौँ र अन्त कसरी गरौँ भनेर। तारिणी बुबा कल्पना र सृजनाको क्षतिज हुनुहुन्थ्यो जसको न आदि छ न त अन्त्य नै। नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको एउटा ‘अननोन सोल्जर’ हुनुहुन्थ्यो जसले न त आफ्नो गाथाको स्तम्भ नै राख्न चाह्यो, न त शालीक नै खडा गराउने चाहना राख्यो, न त कसैसँग प्रजातन्त्र प्राप्तिका लागि गरेको योगदानको चर्चा गर्‍यो। त्यसैकारण मैले ‘द अननोन सोल्जर’ भनेको हुँ।

तारिणी बुबाले २००८ सालदेखि २०१५ सालसम्मको नेपाली कांग्रेसको आधाभन्दा धेरै लडाई—म आज बडो ठूलो घमण्डका साथ भन्न सक्छु—तारिणीप्रसाद कोइरालाको कलमले लडेको थियो। नेपाली जनतामा राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादको सन्देश पुर्‍याउने काम “आँधी”, “हुरी”, “दियालो”, “कल्पना” र “नेपाल पुकार” ले जुन दक्षताका साथ गरे मूल्यांकन हुन बाँकी नै छ। यी पाँचओटा अखबारहरूले रोपेको बीउ नै अहिले अंकुरमा परिणत भएर हामी लोकतन्त्रसम्म आईपुगेका छौँ भन्नमा मलाई द्वीविधा हुँदैन। इतिहासले तारिणीप्रसाद कोइरालाका बारेमा निर्णय गर्न अबेर गर्ला तर अन्याय गर्दैन भन्ने मलाई विश्वास छ। यी पाँचओटा अखबारले नेपाली जनताको मनको कुरा बोल्थे र समाजलाई त्यैतिर डोर्‍याउँथे। यी पाँचओटा अखबारमा नेपाली जनता आफ्नो मनको प्रतिध्वनी पाउँथे र प्रजातन्त्रको रक्षा गर्नुपर्छ भनेर प्रेरित हुन्थे। यीनैले गरेर २०१७ साल पुस १ गते राजा महेन्द्रले शीसु प्रजातन्त्रको हत्या गरेपछि प्रजातन्त्रको पुन:स्थापनाका लागि त्यति धेरै योध्दाहरूले आफ्नो प्राणको बाजी लगाए।

आधुनिक नेपालको कुनै पनि संवेदनशील नागरिक राजनीतिबाट चाहेर पनि अलग्ग हुन सक्तैन। यो यथार्थ हो । तारिणी बुबा पनि यहि यथार्थमा पर्नु भयो। एउटा संवेदनशील साहित्यनुरागीले आफ्नो जीवनको महत्वपूर्ण १० वर्ष जेलको कालकोठीमा व्यतित गर्नुपर्‍यो। यो आधुनिक नेपालको तीतो यथार्थ हो।

तारिणी बुबा कोइराला परिवारको एउटा रत्न हुनुहुन्थ्यो, साहित्य, संगीत र सृजनाको एउटा अभेद्य किल्ला हुनुहुन्थ्यो। २०१७ साल पुस १ गते पछि लगातार ७ वर्ष जेलमा रहँदा उहाँले धेरै सृजना गर्नु भयो त्यसमध्ये एउटा हो “नैनी” महाकाव्य। उहाँले म र मेरी बहिनी चेतनालाई यो महाकाव्य सुनाउनुहुन्थ्यो। त्यसमा रहेको सरस्वति बन्दना अहिले पनि मलाई कण्ठस्थ छ, “ छ छलकिदै छ, पोखिदैछ छल्छली।“

उहाँमा अद्भुत कल्पना शक्ति थियो। बालमनोविज्ञानमा आधारित उहाँद्वारा रचित “सर्पदंश” मेरो विचारमा नेपाली भाषा र साहित्यमा लेखिएको सर्वोत्कृष्ट उपन्यास हो। तारिणी बुबासँगका धेरै स्मृतिहरू मेरो मस्तिष्कमा छन तर अहिलेको आपाधापीमा वर्णन गर्न कठिन भइरहेकाले यतिमै स्मृतिको यो पानालाई समाप्त गर्दछु।

नेपाली कांग्रेसका लागि आगामि दिनहरू डा. शशांक कोइराला

गणेशकुमार कोइराला
सभापति
नेपाली कांग्रेस महाँकाल गाउँ समिति
काठमाण्डू।

तपाईँले मलाई “बी पी को पारिवारिक पृष्ठभूमि” विषयमा लेख लेख्न अनुरोध गर्नु भएको थियो। म लेखनमा निपुण छुइन र त्यो पनि आफ्नै पीताजीका बारेमा लेख्न त झन कठिन। बी पी कोइरालाको बहुआयामिक व्यक्तित्वका सम्बन्धमा त मैले कलम चलाउनु भनेको दुस्सहास पनि हो। बी पी कोइरालाका बारेमा स्वदेशी तथा विदेशी विद्वानहरूले धेरै कलम चलाई सक्नु भएको छ। र, उहाँ आफैले आफ्ना बारेमा प्रसस्त प्रकाश पारीसक्नु भएको छ। बी पी कोइरालाले रुढ परम्परालाई कहिल्यै पनि स्वीकार्नु भएन र यस्को प्रेरणा उहाँले आफ्नो पीताजी कृष्णप्रसाद कोइरालाबाट पाउनुभएको थियो। बी पी कोइरालाले प्रतिपादन गर्नुभएको राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादको नीति नै अबको नेपालको मार्गनिर्देशन हो भन्ने मेरो विश्वास हो। प्रजातान्त्रिक समाजवादी व्यवस्थाको मौलिक तत्व लोकतन्त्र हो। समाजवादको अभ्यास लोकतन्त्रमा मात्रै सम्भव हुन्छ र समाजवादद्वारानै लोकतन्त्रले पूर्णता प्राप्त गर्दछ भन्ने बी पी को मान्यता हो। बी पी कोइरालाको विचारमा समाजवाद भनेको एउटा ठूलो सभ्यता र संस्कृति हो, जसले केवल आर्थिक पक्षलाई मात्र नछोएर मानव सभ्यताका तमाम कलात्मक र सांस्कृतिक पक्षलाई छिचोलेको हुन्छ। मानिस केवल रोटीका लागि मात्र बाँच्दैन। रोटीले मात्र उसलाई सन्तुष्ट तुल्याउँदैन। मानिसलाई केवल आर्थिक आधारमा मात्र हेर्न र मूल्यांकन गर्न खोजियो भने मान्छे सारै सानो, सीमित र क्षुद्र भएर जान्छ। मान्छे भनेको त भावना र चेतनाको प्राणी पनि हो। मान्छेको उत्थानमा भावनाले महत्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ। उहाँको चिन्तनको मूल तत्व चेतना हो, पदार्थ होइन। मस्तिष्क पक्षलाई गौण रुपमा हेरेर समाजवादी संस्कृति अगाडि बढ्न सक्दैन। यही विचारको सारको रुपमा उहाँ भन्ने गर्नुहुन्थ्यो “मानिस ब्रेडले होइन ब्रेनले सञ्चालित हुन्छ।” जननायक बी पी कोइरालाका बारेमा यीनै शब्दहरूलाई तपाईहरूसमक्ष राख्दै, नेपाली कांग्रेसको केन्द्रीय सदस्य भएकोले वर्तमान अवस्थामा नेपाली कांग्रेसले कसरी अघि बढ्ने भन्ने सम्बन्धमा केही कुरा राख्न चाहन्छु।

हामी राजनीति गर्ने मानिसहरू, त्यसमा पनि प्रजातान्त्रिक समाजवादको सिध्दान्तलाई अँगालेका नेपाली कांग्रेसका नेता र कार्यकर्ता, यसका भातृ संगठनका सदस्यहरूमा उच्च नैतिकता हुनु पर्दछ। हामीहरूले राष्ट्रिय संस्कृतिको फुलबारी सजाउने सिपालु बगैचेको जस्तो काम गर्नु पर्दछ। राजनीतक चेतना मानवमात्रको अनिवार्य आवश्यकता हो। तर राजनीतिको नाममा सम्पन्नताको खेती गर्न रहर गर्नेहरूको विगविगिले आज राजनीति भ्रष्ट भएको छ, विक्रित भएको छ।

नेपाली कांग्रेस आज प्रतिपक्षमा रहेको छ। प्रतिपक्षले आफ्नो अलग्गै अस्तित्व र पहिचान बनाउनु पर्दछ। प्रतिपक्षको सत्तापक्षको भन्दा सर्वथा भिन्न विचार हुनु पर्दछ र हरेक समस्याको छुट्टै समाधान दिन सक्नुपर्दछ। प्रतिपक्षको विचार अनुसारको आचार (विहेभीयर) हुनुपर्छ। शसक्त प्रतिपक्ष आजको आवश्यकता हो। हामीले हाम्रो लक्ष र सिध्दान्तसँग कहिल्यै सम्झौता गर्नु हुँदैन। सिध्दान्तमा अडेर जिम्मेवार प्रतिपक्षको भूमिका निर्वाह गर्नु धेरै ठूलो राष्ट्रहितको काम हो। हो यसमा धेरै दु:ख र कष्ट छ। तर भोलीको समृध्द नेपालका लागि आजको सन्ततिले केही बढी दु:ख कष्ट सहनु पर्दछ।

देशका हरेक समस्याको समाधान सत्तापक्षको भन्दा अलग्ग समाधान प्रतिपक्षले जनता सामु दिनु पर्दछ। प्रजातन्त्रको संस्थागत विकास र स्थापनाका लागि प्रतिपक्ष बडो आवशयक हुन्छ। राजनीति गर्नुभनेको तरबारको धारमा हिँड्नु जस्तो जोखिमपूर्ण हो। धेरै सम्हालिनु पर्छ र धेरै जोखिम उठाउन सधैँ तत्पर रहनुपर्छ। राजनीति शिर्फ आफ्ना लागि गरिने चिज होइन। सर्वसाधारणको भलाइका लागि गरिने कर्तव्य हो। राजनीति जालझेल होइन। हाम्रो जस्तो अल्पविकसित राष्ट्रको राजनीति तथा आर्थिक दुरावस्थामा सुधार ल्याउनमा आजसम्म न त उग्रबामपन्थी सक्षम भएका छन न त उग्रदक्षिणपन्थी।

प्रजातन्त्रको स्थापना र विकासका लागि प्रतिपक्षको अत्यन्त ठूलो महत्व छ। प्रजातन्त्रको आधार सदाशयतामा हुन्छ। प्रजातन्त्रवादी भनेको सामाजिक परिवर्तन र निर्माणको गरूङ्गो भारी बोक्न सक्ने जिम्मेवार भरिया हो। उ कानुन र नैतिकता बिगार्दैन र नियम मिच्दैन।

नेपाली कांग्रेस अहिले प्रतिपक्षमा छ। प्रतिपक्षको भूमिका अत्यन्त अप्ठ्यारो हुन्छ। प्रतिपक्ष भनेको जनताको आस्थाको आधार हो। प्रतिपक्ष ढल्यो भने प्रजातन्त्र कठीन समस्यामा पर्छ। तसर्थ हामीले जनताको घरदैलोमा जान आवश्यक छ। हामी आपसमा आफूलाई जेसुकै भनौं त्यसको कुनै महत्व छैन। महत्व त्यस कुरामा छ कि हामीलाई जनताले के भन्छ। जनताको नजरले अब नेपाली कांग्रेसले आफूलाई हेर्नु पर्छ।

हामीकहाँ राजनीतिक संस्कार (Political Culture) को विकास हुन सकेको छैन। कुनै पनि दलभित्र रहेर राजनीति गर्नेहरूमा आफू दलभित्र छु भन्ने यथार्थलाई चटक्कै विर्सिएर व्यक्तिवादी प्रवृत्ति नै अच्चकाली रूपमा बढेको छ। जस्को परिणाम हो—दलीय सुसंस्कारको जन्म नहुनु। राजनीतिक संस्कारविना राजनीतिक दलका नेता र कार्यकर्ता पृथकरूपमा हिँड्ने हो भने नेता र कार्यकर्ताको महत्व एवं आवश्यकता दुवै हुँदैन।

नेपाली कांग्रेसको मूलभूत लक्ष्य नै जनताको हित हुने कार्य गर्नु हो। आज मुलुकमा आम रूपमा भ्रष्टाचार भइरहेका कुराहरू सार्वजनिक भइरहेका छन्। मुलुकमा भइरहेको भ्रष्टाचारमा राज्यका सबै अङ्गहरू सहभागि भएका छन भन्ने कुरामा जनताको आम राय छ। भ्रष्टाचारमा सहभागि हुन नचाहने नागरिकको काम नबन्ने र भ्रष्टाचारमा सहभागी भएमा तुरून्तै काम बन्ने नियति नेपाली जनताले भोगिरहनु परेको छ। मुलुकमा बढेको भ्रष्टाचार, अनियमितता, अधिकारको दुरुपयोग, स्वेच्छाचारी प्रवृत्ति, अश्लिलता, उच्छृङ्खलता, व्यभिचार, दुराचार र अनाचारका विरूध्द अबको नेपाली कांग्रेसले संघर्ष गरी यस राष्ट्रलाई पतन, गरीबी र अभावबाट मुक्त राख्ने अभियानको थालनी गर्नु पर्दछ। किनभने बहुलवादको संरक्षण नेपाली कांग्रेसले नै गर्नुपरेको छ। अबको नेपाली कांग्रेसले सदाचारी र नैतिक भएर जनताको घरदैलोमा पुगी सदाचार र नैतिकता कायम राख्न सदा तत्पर हुनुपर्दछ।

नैतिकताको सिमाभित्र बाँधिएर राष्ट्रनिर्माण गर्ने एजेण्डा पारित गर्न सम्बिधान सभाको निर्वाचन पछि पटक-पटक सरकार परिवर्तन भएको हो भनेर कालखण्डले पुष्टी गर्दैन। यसको पछाडी केवल सत्तामोह र कमाउने उत्कट अभिलाषा मात्र रहेको छ। यसरी नैतिकताहीन तरिकाले व्यक्तिपरक रूपमा मुलुकको शासन सञ्चालन हुँदा मुलुकमा सुशासनको बदलामा कुशासन व्याप्त भएको छ। आज हाम्रो राष्ट्रको आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक, राजनीतिक र प्रशासनिक जस्ता हरेक क्षेत्र तहसनहस भएको छ। यो मुलुक अहिले अनैतिकहरूका लागि स्वर्ग हुन पुगेको छ, नैतिकता वेच्दा असंभव काम पनि सम्भव भइरहेको छ। यस्तो कहाली लाग्दो अवस्थाबाट यस राष्ट्रलाई मुक्त पार्ने जिम्मेवारी अबको नेपाली कांग्रेसको काँधमा आइपुगेको छ।

गणेशजी,
़
म अब अलिकति रष्ट्र निर्माणका बारेमा पनि केही कुराहरू राखौँ। विकास भनेको सकारात्मक परिवर्तन हो। सत्य के हो भने ९० प्रतिशत भन्दा बढी गाउँ भएको नेपालमा गाउँको विकासले नै मात्र प्राथमिकता पाउनु पर्छ भन्ने मेरो मान्यता हो। अहिलेसम्म राजनीतिक दलहरूले गाउँ र गरीबका नाउँमा मात्र राजनीति गरेका छन्। तर गाउँहरूको अवस्था दयनिय छ।

आर्थिक विकास नेपाली कांग्रेसको मूख्य कार्य हो। हामीले आफ्नो राष्ट्रलाई आर्थिक रूपमा बलियो पार्ने कार्यलाई राष्ट्रियताको अभिव्यक्तिका रूपमा निर्धारित गर्न सक्यौं भने त्यस काममा जनतालाई एकजुट बनाउन सक्दछौ। राष्ट्रियता र आर्थिक विकासलाई जोड्ने काम अबको नेपाली कांग्रेसले गर्नु पर्दछ। राष्ट्रियता र आर्थिक विकासलाई एकसाथ जोड्ने काम भएपछि मात्र हाम्रा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरू र हाम्रो परराष्ट्र नीतिले स्पषटता हासिल गर्दछ भन्ने मेरो मान्यता हो। न्युनतम आवश्यकता पुरा गर्न नसक्ने दरिद्रताको दयनीय अवस्थामा बाँचेका जनताप्रति राज्यको के कर्तव्य हुनुपर्ने हो भन्ने सम्बन्धमा पनि नेपाली कांग्रेस स्पष्ट छ। यी दरिद्रतामा बाँचेका जनता प्रति राज्यले जिम्मेवारी लिनै पर्दछ।

हामीले आर्थिक विकासको दौडमा अगाडी बढीरहेकाहरूलाई अझ अगाडी बढ्न प्रोत्साहन गर्ने र आर्थिक विकासको दौडमा सबभन्दा पछि परेकाहरूलाई उनिहरूको न्युनतम आवश्यकता पूरा गर्ने क्षमता हासिल गराउन संरक्षण प्रदान गर्ने नीति नेपाली कांग्रेसले अवलम्बन गर्नु पर्दछ। अर्थात् अगाडी बढेकालाई नरोक्ने र पछि परेकालाई नत्याग्ने।

नेपालका किसानहरू खेतबारीकै कामका कारण फुर्सद पाउँदैनन् र आफ्ना मागहरू सम्बन्धित निकायसमक्ष पुर्‍याउन सक्दैनन् । सके भने पनि त्यसको न्यायोचित सुनुवाइ नभएर होला किसानहरू प्रताडित देखिन्छन् । कर्मचारीहरू तलब बढाइयोस भन्दै कामकाज ठप्प पारेर सडकमा उत्रन्छन् । यातायात व्यवसायीहरू मानव जीवनमा प्रत्यक्ष गाँसिएको यातायातका साधन जाम गरेर भाडा बढाउनु पर्छ भनेर आन्दोलन गर्छन् । यस्ता दर्जनौं आन्दोलन नेपालमा चल्छन् र आन्दोलनकारीले इन्साफ पनि पाएका छन् । तर, किसानले के पाएका छन् ? उल्टै घाटा नै घाटा । यातायात बन्दले गर्दा आफ्नो उत्पादन बजार पुर्‍याउन नसकेर बाटैमा घोप्ट्याउनुपर्ने बाध्यताले मिहीनेत र लगानीको सत्यनाश भइदिन्छ । अरू व्यवसायीको गतिविधि र लाभभित्र किसानले आफूलाई फाइदा पुग्ने कुनै कुरा छ कि भन्ने आशामा बस्नुपर्ने अवस्था छ । कार्यगत व्यस्तता र आर्थिक अभाव अनि कुशल नेतृत्वको खाँचोले गर्दा धेरै नेपाली किसानहरू आफ्ना हकअधिकार के कस्ता छन् भन्नेबारे अनभिज्ञ छन् र थप अधिकारका निम्ति एकजुट देखिँदैनन् । अबको नेपाली कांग्रेस र नेपाल किसान संघले किसानलाई अधिकार सम्पन्न बनाउन संघर्षरत रहनु परेको छ।

नेपालका किसानहरू खेतबारीकै कामका कारण फुर्सद पाउँदैनन् र आफ्ना मागहरू सम्बन्धित निकायसमक्ष पुर्‍याउन सक्दैनन् । सके भने पनि त्यसको न्यायोचित सुनुवाइ नभएर होला किसानहरू प्रताडित देखिन्छन् । कर्मचारीहरू तलब बढाइयोस भन्दै कामकाज ठप्प पारेर सडकमा उत्रन्छन् । यातायात व्यवसायीहरू मानव जीवनमा प्रत्यक्ष गाँसिएको यातायातका साधन जाम गरेर भाडा बढाउनु पर्छ भनेर आन्दोलन गर्छन् । यस्ता दर्जनौं आन्दोलन नेपालमा चल्छन् र आन्दोलनकारीले इन्साफ पनि पाएका छन् । तर, किसानले के पाएका छन् ? उल्टै घाटा नै घाटा । यातायात बन्दले गर्दा आफ्नो उत्पादन बजार पुर्‍याउन नसकेर बाटैमा घोप्ट्याउनुपर्ने बाध्यताले मिहीनेत र लगानीको सत्यनाश भइदिन्छ । अरू व्यवसायीको गतिविधि र लाभभित्र किसानले आफूलाई फाइदा पुग्ने कुनै कुरा छ कि भन्ने आशामा बस्नुपर्ने अवस्था छ । कार्यगत व्यस्तता र आर्थिक अभाव अनि कुशल नेतृत्वको खाँचोले गर्दा धेरै नेपाली किसानहरू आफ्ना हकअधिकार के कस्ता छन् भन्नेबारे अनभिज्ञ छन् र थप अधिकारका निम्ति एकजुट देखिँदैनन् । अबको नेपाली कांग्रेसले किसानलाई अधिकार सम्पन्न बनाउन संघर्षरत रहनु परेको छ।
हाम्रो अवस्था
हाम्रो जस्तो अल्पविकसित मुलुकमा उग्रबामपन्थी र उग्रदक्षिणपन्थी राजनीति असफल नै रहेको हुन्छ। निष्कर्ष के हो भने यी दुबैको भन्दा बीचको बाटो अर्थात प्रजातान्त्रिक समाजवादी बाटो लिनु नै राष्ट्रको प्रगतिका निम्ति परमावश्यक छ। अहिले नेपाली कांग्रेस प्रतिपक्षमा छ। संसारमा जहीँ पनि प्रतिपक्षको भविष्य उज्यालो हुन्छ किनभने सत्तापक्ष जति पुरानो हुँदै जान्छ त्यो जनताबाट टाढा हुन्छ। प्रतिपक्षले टिक्न सक्नु पर्दछ। सत्तामा गएर मात्र राष्ट्र निर्माण गर्न सकिन्छ भन्ने मान्यतालाई हामीले त्याग्न सक्नु पर्दछ। सत्तामा गएर मात्र देशको अवस्थामा सुधार ल्याउन सकिन्छ भन्ने गलत तर्क हो जुन हाम्रो जस्तो पिछडिएको समाजमा प्रचलित छ।

हामी कस्को प्रतिपक्षमा छौँ ? नेपाली जनतामा एकदलीय सर्वसत्तावाद थोपर्न कम्मर कसेका कम्युनिष्टहरूको प्रतिपक्षमा छौँ, सत्तालोलुप स्वार्थीहरूको प्रतिपक्षमा छौँ। नेपालमा सामन्ती रुढिवादी, कम्युनिष्ट रुढीवादीलगायतका सत्तालोलुपहरूले राष्ट्रवादको ओठे नारा मुनि गठबन्धन गरी प्रजातान्त्रिक विकासलाई अवरुध्द गर्न नपाउन भनी सम्पूर्ण नेपाली समाजलाई सजग गराउन प्रतिपक्षमा छौँ। प्रजातन्त्रवादीहरूको हातबाट राष्ट्रवादको झण्डालाई खोसिन नदिन हामी प्रतिपक्षमा छौं। सामन्ती रुढिवादी र कम्युनिष्ट रुढीवादीका कारण अहिले हाम्रो विकास अवरुध्द भएको छ।

कम्युनिष्ट सिध्दान्त राष्ट्रवादी सिध्दान्त होइन। यसलाई पुष्टी गर्ने तथ्यहरू मार्क्सवाद-लेनीनवादमा प्रसस्त छन्। “सबै देशका सर्वहाराहरू, एक होउ” भन्ने नाराभित्र सर्वहारा अन्तर्राष्ट्रियतावादी सिध्दान्त केन्द्रित रहेको छ। सर्वहाराको राष्ट्र हुँदैन भन्ने गलत सोचाईलाई कम्युनिष्टहरूले आधार बनाएका छन्। हामी त्यस्ताका प्रतिपक्षमा छौं।

कम्युनिष्ट सिध्दान्त राष्ट्रवादी सिध्दान्त होइन। यसमाथि घोत्लिने हो भने अहिलेका नेपालका कम्युनिष्टहरूको गुरु स्टालिनले आफूलाई सोभियत संघको सर्वसत्तावादी तानाशाह मात्र होइन सम्पूर्ण विश्वकै कम्युनिष्ट आन्दोलनको हुकुमी केन्द्रको रूपमा स्थापित गर्न सकेको तथा सोभियत संघभित्रको राष्ट्रियतालाई सखाप पार्न सकेको रहस्य उद्घाटन हुन्छ। जसको परिणाम स्टालिनले राज गरेका क्षेत्रहरूमा आज एक दर्जनभन्दा बढी स्वतन्त्र राज्यहरू उत्पन्न भएका छन्। र बिखण्डनको प्रक्रिया अझै टुङ्गिएको छैन। नेपाली कांग्रेस त्यस्तो शक्तिको प्रतिपक्षमा छ।

कम्युनिज्मले सर्वहारावादलाई विकासको प्रमुख शक्ति मान्दछ। नेपाल अविकसित, गरिब र पछिपरेको राष्ट्र छ जहाँ उद्योगपति, सर्वहारा वर्ग (नेपाली कांग्रेस जसलाई श्रमिक भन्दछ) दुई प्रमुख राजनीतिक शक्तिको रूपमा एक अर्काका विरुध्द जुध्ने अवस्थामा छैनन्। गरीबी र पछौटेपनको उन्मुलनका लागि हामीकहाँ वर्गवाद होईन राष्ट्रवाद प्रमुख राजनीतिक शक्ति हुनु पर्दछ। हाम्रो राष्ट्रवाद परस्पर मुठभेडमा होइन सहिष्णुता, समझदारी, मेलमिलाप र सहमतिको जगमा मात्र सुदृढ हुनसक्छ। त्यसकारण पनि अबको नेपाली कांग्रेसले शसक्त प्रतिपक्षको भूमिका निर्वाह गर्नु पर्दछ।

नेपाली कांग्रेसको सत्प्रयासबाट नेपालको राजनीतिमा आएको सभ्य फड्कोलाई अहिले देखापरेका असभ्य राजनीतिक व्यबहारले चुनौती दिइरहेका छन्। प्रजातन्त्रिक समाजवादको अग्रणी सिध्दान्तलाई यी रूढिवादि, एकदलीय सर्वसत्तावादी र सत्तालोलुपहरूको पछौटे व्यबहारले पछार्ने प्रयास गर्न सक्छन। नेपालमा अहिले मुख्य संघर्ष भनेको नै अग्रणी सिध्दान्त र पछौटे संस्कारको संघर्ष हो। नेपाली कांग्रेसले अपनाएको सिध्दान्त—प्रजातान्त्रिक समाजवाद—र व्यबहार दुबै संयुक्त भएर हाम्रो राजनीति विकसित भएको छ। नेपाली कांग्रेसको राजनीति भनेको अग्रगामी राजनीति हो। त्यसकारण पनि नेपाली कांग्रेसले प्रतिपक्षमा रहेर मुलुकलाई अग्रगमनतर्फ लैजानु परेको छ। जनसेवाको माध्यम सत्ता मात्र होइन। त्यासकारण पनि नेपाली कांग्रेसले प्रतिपक्षमा बसेर जनजागरणको काम गर्नुपरेको छ। तसर्थ अबको नेपाली कांग्रेसका हरेक कार्यकर्ताले अझ बढि जिम्मेवार भएर राष्ट्र निर्माणमा लाग्नु परेको छ।

तपाईँहरूको हितैषी
डा. शशांक कोइराला
भदौ २२, २०६८

संसदीय व्यवस्था नै किन ? --डा. शशांक कोइराला

अब बन्ने संविधानमा मुलुकको शासकीय स्वरूप कस्तो हुने भन्ने विषयमा बहस चलिरहेको छ। प्रमुख तीन राजनीतिक दल आआफ्नै अडानमा छन्। नेपाली कांग्रेस संसदीय प्रणालीका पक्षमा, एकिकृत नेकपा माओवादी प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपतीय प्रणालीका पक्षमा र नेकपा एमाले प्रत्यक्ष निर्वाचित प्रधानमन्त्रीका पक्षमा देखिएका छन्। संविधानका विवादित अन्तर्वस्तुमा सहमति जुटाउन बनेको विवाद समाधान उपसमितिद्वारा गठित कार्यदलले प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति र संसदबाट निर्वाचित प्रधानमन्त्री हुने व्यवस्था सिफारिस गरेको छ। यस्तो शासनप्रणाली फ्रान्समा विद्यमान छ। त्यहाँ यो शासनप्रणाली सफल छ किनभने प्रयोग भएको धेरै समय भइसक्यो। संसद र राष्ट्रपतिबीच शक्ति सन्तुलन गराउन यो व्यवस्था उपयोगी सम्झेर कार्यदलले सिफारिस गरेको हुनसक्छ। फ्रान्समा पनि राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीबीच विवाद हुने गरेको छ। संविधानमा दुबैको अधिकार स्पष्ट रूपमा उल्लेख नगरिएकाले विवाद हुनु स्वाभाविक हो।
लोकतान्त्रिक संरचना बलियो नभएको र माओवादीमा सशस्त्र संघर्षको मानसिकता कायमै रहेकाले नेपालको सन्दर्भमा अहिलेको लागि फ्रेञ्च मोडेल प्रभावकारी छैन। फ्रान्स एकात्मक राज्यप्रणाली भएको मुलुक हो भने हामी संघीयतामा जाने तयारीमा रहेकाले पनि फ्रेञ्च मोडेल उपयुक्त हुँदैन। हाम्रो भूराजनीतिक अवस्थाले पनि यो मोडेल मुलुकको हितमा हुँदैन। एकातिर राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीबीच अधिकारक्षेत्रको टकरावले प्राप्त उपलब्धि गुम्नसक्ने खतरा बढी हुन्छ भने अर्कोतिर राष्ट्रपति अधिनायकवादी बन्ने सम्भावना रहन्छ। शक्ति सन्तुलनका नाममा दोहोरो शासक जन्माउनु उपयुक्त हुँदैन। संविधानसभाको निर्वाचनपछि एकीकृत नेकपा माओवादी ठूलो दल बन्यो। राष्ट्रप्रमुखको समेत काम गरिरहेका तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई सर्वसम्मत राष्ट्रपति बनाउने प्रसंग गठ्यो तर माओवादी स्वयंले कोइरालालाई राष्ट्रपति बनाउँदा अर्को शक्तिकेन्द्र बन्ने खतरा देखेर उहाँलाई बनाउन चाहेन।
माओवादीले भनेअनुसार प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति शक्तिशाली हुन्छ। उसले संसदलाई पनि हेर्दैन। जनताबाट चुनिएर आएको राष्ट्रपतिलाई संसदले महाभियोग लगाउन कठिन हुन्छ। उसले आफूविरूध्द संसदमा दर्ता हुने महाभियोग प्रस्ताव ‘फेस’ गर्न चाहँदैन किनभने जनताबाट चुनिएर आएको राष्ट्रपति जनतामै जान खोज्छ। त्यसैले यो अतिवाद जन्माउने अस्त्र हुनसक्छ। मुलुकमा संकटकालको अवस्था उत्पन्न भयो भने मन्त्रीपरिषदको सिफारिस पनि नचाहिने र संसदप्रति पनि उत्तरदायी हुनु नपर्ने भएकाले कार्यकारी राष्ट्रपति तानाशाही हुनसक्छ। त्यसैले जनताले नबुझेको पध्दति अवलम्बन गर्न खोजियो भने नियन्त्रणमा राख्न सकिन्न। त्यस्तो अवस्थामा मुलुकको राष्ट्रियता धरापमा पर्न सक्छ। जर्मीमा हिटलर प्रत्यक्ष जनताबाट चुनिएर राष्ट्रपति भए। तर पछि उनि ‘डिक्टेटर’ भएर निस्किए। इजिप्ट, लिबिया र सिरियामा राष्ट्रपति कठोर शासक भएर निस्किए। उनीहरूलाई विस्थापित गर्न असजिलो भयो, कयौभ निर्दोष जनताको ज्यान गयो। हामीले भावी शासकीय स्वरूपबारे बहस गर्दा यी देशका जनताले भोगेको दु:खकष्टलाई पनि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ।
नयाँ शासनप्रणाली अपनाएर निर्वाचनमा जाँदा जनतालाई बुझाउन गाह्रो हुन्छ। प्रयोग नभएको प्रणालीमा जाँदा संक्रमणकाल लम्बिन सक्छ। किन राष्ट्रपतीय प्रणालीमा जाने ? यसका फाइदा र बेफाइदा के हुन् ? भन्नेबार हामी जनतालाई स्पष्ट पार्न सक्दैनौ। जनता सचेत छन्।
हामी बजारमा सामान किन्न जान्छौ। सामान मन पर्‍यो भने पसलेसँग सोध्छौ, यो कुन कम्पनीको, कुन ब्राणडको हो ? कहिलेदेखि बजारामा आएको हो ? बर्सौभदेखि वलेको विश्वासिलो कम्पनी भए सामान खरिद गर्छौँ। शासनप्रणाली भनेको पनि त्यस्तै हो। जनताका नाममा हामी शासन गर्दछौ भने उनीहरूले चाहेको, रोजेको प्रणाली अपनाउनु हाम्रो कर्तव्य हुन्छ।
शान्तिप्रक्रिया शुभारम्भ भएको पाँच वर्ष पूरा भयो। तर विस्तृत शान्तिसम्झौतामा उल्लेख गरिएका र माओवादीले प्रतिबध्दता व्यक्त गरेका कतिपय बुँदा अझै कार्यान्वयन भएका छैनन्। वाईसिएलको अर्धसैनिक संरचना कायम छ, संघर्षमा (द्वन्द्वकालमा) लुटिएको जनताको घरजग्गा अझै फिर्ता भएको छैन। माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड घरजग्गा फिर्ता गराउन लागेका छन तर उपाध्यक्ष मोहन वैद्य पक्ष अर्घेल्याइँ गरिरहेको छ। १२ बुँदेदेखि विस्तृत शान्तिसम्झौता हुँदै पछिल्लो सातबुँदे सहमतिमा समेत वेद्य समूह असहमत छ। प्रत्येक सहमतिमा उल्लेख भएको सशस्त्र संघर्षमा माओवादीले कब्जा गरेको घरजग्गा सम्बन्धित व्यक्तिलाई फिर्ता गर्ने बुँदा पाँच वर्षसम्म पनि कार्यान्वयन नभएको अवस्थामा माओवादीले चाहेअनुसारको शासकीय स्वरूपमा जाने हो भने मुलुकको अवस्था के होला ? शान्तिप्रक्रिया समयमा पूरा गर्न नसक्दा दुईबर्षे संविधानसभालाई चारबर्षेमा रूपान्तरण गर्न विवस छौ। यस्तो अवस्था थाती राखेर राष्ट्रपतीय प्रणालीमा कसरी सहमत हुने ? हामीसँग अब नयाँ व्यवस्था अवलम्वन गरेर प्रयोग गर्ने समय छैन। नयाँ प्रणालीको अभ्यास गरेर गल्ती पनि गर्नु हुँदैन। प्रयोग गर्‍यो, उपयोगी र मुलुक सुहाउँदो भएन भनेर अर्को पाँच वर्ष फेरि खेर फाल्ने ?
नेपालि कांग्रेस संवेधानिक राष्ट्रपति र संसदबाट निर्वाचित प्रधानमन्त्रीको पक्षमा छ। यसलाई संसदीय प्रणाली भनिन्छ। भावी शासकीय स्वरूप पनि यस्तै हुनुपर्छ भन्ने कांग्रेसको मान्यता छ। विगत ६५ वर्षअघिदेखि नै नेपाली कांग्रेसले बहुलवाद, बहुदलीयवाद र संसदीय प्रणालीमा विश्वास गर्दै आएको हो। नेपाली कांग्रेसको मूलभुत मान्यता जनताको समृध्द नेपाल निर्माण गर्ने सपना साकार पार्ने हो। यो प्रणालीमा संसदप्रति उत्तरदायी सरकार हुन्छ। त्यस्तो सरकारले मात्र जनताको हित गर्न सक्छ भन्ने नेपाली कांग्रेसको मान्यता हो। संसदप्रति उत्तरदायी सरकार, विधिको शासन, मानवअधिकारको रक्षा, स्वतन्त्र प्रेस, बहुदलीय प्रतिस्पर्धा र उदार राजनीतिक मूल्यमान्यतामा चलेको हुन्छ। संक्रमणकालमा यही प्रणाली अवलम्बन गरेर अघि बढ्ने प्रतिवध्दता सबै राजनीतिक दलहरूले गर्नुपर्छ।
हामीले (नेपाली कांग्रेस) अवलम्बन गर्दै आएको संसदीय प्रणालीप्रति सबै वर्ग जानकार छ किनभने यो प्रणालीलाई विश्वले नै सर्वोत्तम ठानेको छ। विश्वका अधिकांश मुलुकमा संसदीय व्यवस्था अपनाइएको छ। ब्रिटिसहरूले यो व्यवस्था सुरु गरेको दोइतीनसय वर्ष भइसक्यो। त्यहाँ व्यवस्था फेर्ने चर्चा कहिल्यै चलेन। विकासको दृष्टिले पनि धेरै अगाडि छ। त्यसैले यो प्रणालीलाई नेपाल सुहाउँदो भनेर विदेशीले समेत प्रशंसा गर्छन।
माओवादी संसदीय व्यवस्थालाई बदनाम गराउ आएको हो। लोकतन्त्र, मानवअधिकार र जनतामाथि विश्वास नगर्ने दलका रूपमा स्थापित भएकाले माओवादीले चाहेको राष्ट्रपतीय शासनपध्दती यहाँ लागु हु कठिन छ। बालकृष्ण ढुंगेललाई आममाफी दिलाउन राष्ट्रपतिलाई सिफारिस गर्ने माओवादी नेतृत्वको सरकारको कृयाकलापले माओवादी पार्टी, लोकतन्त्र, विधिको शासन र मानवअधिकारका पक्षमा नभई अधिनायकवादतर्फ उन्मुख देखिन्छ। यसले गर्दा पनि उसले (माओवाद) चाहेको राष्ट्रपतीय प्रणाली जनताले स्वीकार्न सक्दैनन्।
नेपाली कांग्रेसले अँगाल्दै आएको र जनताले बुझेको व्यवस्था संसदीय प्रणाली नै हो। यो प्रणाली नियन्त्रण र सन्तुलनमा रहने भएकाले दीर्घाकालिनसमेत हुनेछ। यो प्रणालीको आधारमा चुनाव लड्ने मान्छे पार्टीको सिध्दान्त, नीति र घोषणापत्रका आधारमा जनतामा जान्छ। राष्ट्रपतीय प्रणालीमा जाँदा पार्टीको नीति, सिध्दान्त र घोषणापत्र नभई व्यक्ति प्रधान हुन्छ। निर्वाचित भए पनि व्यक्ति पार्टीप्रति जिम्मेवार हुँदैन। उम्मेद्वार पार्टीको भए पनि जितेपछि पार्टीप्रति कुनै चासो हुँदैन।
हामी नयाँ नेपाल बनाउने अभियानमा छौँ। जनताले समृध्द नेपाल खोजेको छ नयाँ व्यवस्था होइन। जनतालाई नयाँ प्रणालीभन्दा पनि राजनीतिक स्थिरता चाहिएको छ। राजनीतिक स्थिरतापछि मात्र विकासप्रक्रिया आरम्भ हुन्छ। विकासलाई प्राथमिकता दिन पनि संसदीय प्रणालीअनुसार अघि बढ्दा छिटो सबैको सम्मान हुनेछ, मुलुकको विकास पनि हुनेछ। व्यवस्था प्रयोग गर्दै, हेर्दै, फेर्दै जाने समय हामीसँग छैन। व्यवस्था मन परेन भनेर फेर्दै जाने वस्तु पनि होइन। संसदीय प्रणाली देशले खोजेको, मागेको र स्वरूप सुहाउँदो छ। माओवादीलाई मन परेन भनेर सबै दल त्यही लहैलहैमा लाग्नुपर्छ भन्ने छैन, बरू माओवादीलाई यही (संसदीय) व्यवस्थामा राजी गराउन हामी एकजुट हुनुपर्छ।
नेपाली कांग्रेसले संसदीय प्रणालीका प्रचलित मूल्य र मान्यतामा कुनै सम्झौता गर्दैन। विधिको शासन, स्वतन्त्र न्यायपालिका, मानवअधिकारको ग्यारेन्टी र स्वतन्त्र प्रेसको मान्यताविपरित गरिने कुनै पनि शासनप्रणाली नेपाली कांग्रेसलाई मान्य हुन सक्दैन। तत्कालको गर्जो टार्न नेपाली कांग्रेस दीर्घकालिन महत्व राख्ने विषयसँग सौदाबाजी गर्न पनि सक्दैन।
(मंसिर ७, २०६८ को अन्नपूर्ण पोष्टमा प्रकाशित अन्नपूर्णकर्मी विनोद न्यौपानेसँगको कुराकानीमा आधारित लेख)

शान्ति प्रकृयाका सम्बन्धमा नेपाली कांग्रेसको धारणा

नेपाली कांग्रेस केन्द्रीय कार्यसमितिबाट
भदौ २१, २०६८ मा पारित
विगतमा पटक-पटक संविधानसभाको अवधी बढाउँदा पनि शान्ति प्रकृयाका सम्बन्धमा ठोस उपलब्धी हुननसक्नु र संविधानका मूलभूत बिषयमा मतभेद कायमै रहनु मुलुककै लागि अत्यन्त दु:खद अवस्था हो। संविधान निर्माण शान्ति प्रकृयाको अन्तिम कार्य भएकोले शान्ति प्रकृयाका विषयहरू समाधान नगरी राष्ट्रिय सहमतिका साथ संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रलाई संस्थागत गर्ने संविधान जारी हुन सक्दैन भन्ने नेपाली कांग्रेसको ठहर छ।तसर्थ, शान्ति प्रकृयालाई निष्कर्षमा पुर्‍याउन निम्न प्रकार प्रस्तुत हुन नेपाल सरकारका प्रधानमन्त्री एवं एनेकपा (माओवादी) लाई नेपाली कांग्रेस आग्रह गर्दछ।

१. एनेकपा (माओवादी) का पूर्व लडाकूहरूको शिविरमा हतियार भण्डारण भएका कन्टेनरहरूको चावी अत्यन्त ढिलै गरेर भए पनि (संविधानसभा गठन भई गणतन्त्र कार्यान्वयन भएको चौथो वर्षमा) विशेष समितिलाई बुझाएको हालैको कार्य शान्ति प्रकृया अघि बढाउने एक सकारात्मक कदमको रूपमा देखिएता पनि माओवादी पार्टीका शीर्ष तहका नेताहरूबाटै यो घटनाको नाटकीय ढंगबाट विरोध शुरु भएका कारण एनेकपा (माओवादी) को शान्ति प्रकृयाका सन्दर्भमा स्पष्ट र इमान्दार दृष्टिकोण नभएको अनुमान हुनथालेको छ। तसर्थ शान्ति प्रकृयाका बारेमा विगतमा भएका सहमतिहरूको कार्यान्वयनमा विश्वसनीय र भरपर्दो ढंगले वस्तुगत आधारमा प्रस्तुत हुन प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराई एवं एनेकपा (माओवादी) पार्टीलाई नेपाली कांग्रेस आग्रह गर्दछ।
२. अब पूर्व लडाकूहरू रहेका शिविरहरू विशेष समितिको रेखदेख एवं नियन्त्रणमा आएको भनिए पनि व्यवहारिक रूपले विशेष समितिको नियन्त्रणमा तुरुन्त ल्याउनु पर्दछ। तयसैगरी सहायक शिविरहरूमा रहेका पूर्व लडाकूहरूलाई मुख्य शिविरहरूमा स्थानान्तरण गरी सबैको विवरण अद्यावधिक गरिनु पर्दछ।
३. पूर्व लाडाकुहरूको समायोजन र पुनर्स्थापनाका लागि विधि, प्रक्रिया र संख्या निर्धारण सम्बन्धमा रहेका मतभेदहरूलाइ संविधानको धारा १४५, १४६, विस्तृत शान्ति सम्झौता, सेना र हतियारको व्यवस्थापन अनुगमन समिति, २०६५/३/११ को राजनीतिक दलहरू बीच भएको सहमति र विशेष समितिको कार्यादेश लगायत संवैधानिक व्यवस्था र पूर्व सहमति एवं सम्झौता अनुरूप समाधान गरिनु पर्दछ। यी प्रावधान, सहमति र सम्झौता अनुरूप ४ हजार संख्यामा पूर्व लडाकुहरूलाई व्यक्तिगत आधारमा विभिन्न सुरक्षा निकायहरूमा सम्बन्धित सुरक्षा निकायहरूको स्थापित मापदण्डका आधारमा समायोजन गर्ने। सो अनुरूप समायोजनको मोडालिटी र पुनर्स्थापनको स्पष्ट खाका एवं कार्यतालिका बनाई घोषणा गर्ने। कार्यतालिका अनुसार पूर्व लडाकुहरूको समायोजन र पुनर्स्थापन कार्य सम्पन्न नभएमा पूर्व लडाकुहरूप्रति राज्यको कुनै पनि आर्थिक दायित्व नरहने गरी कार्य योजना सार्वजनिक गरिनु पर्दछ।
४. एनेकपा (माओवादी) को पालुङटार बैठकमा सहभागी भएका एनकपा (माओवादीको राजनीतिक गतिविधिमा संलग्न) पूर्व लडाकुहरूलाई शिविरबाट विदा दिनु पर्दछ।
५. कन्टेनरमा रहेका र शिविरको सुरक्षामा बाहिर रहेका सबै हातहतियारहरूविशेष समितिले नेपाल सरकारलाई तुरुन्त हस्तान्तरण गर्नु पर्दछ। संख्या, तह निर्धारण, मोडालिटी, कार्यक्षेत्र, पुनर्स्थापना प्याकेज आदिका सम्बन्धमा सहमति गरी समायोजन र पुर्स्थापनमा जाने लडाकुहरूलाई बेग्लाबेग्लै शिविरहरूमा राखिनु पर्दछ। समायोजन र पुनर्स्थापना शिविरहरूको सुरक्षाको जिम्मा नेपाल सरकारले लिनु पर्दछ। उल्लेखित यी सबै कार्यहरू २०६८ असोज २७ गतेभित्र सम्पन्न गरीसक्नु पर्दछ।
६. एनेकपा (माओवादी) को वाइसिएलको अर्ध सैनिक संरचना, कार्यशैली र सोही रुपको जनस्वयंसेवक परिचालन समिति र तिनका क्रियाकलाप पूर्ण रुपमा समाप्त गरी तिनको नियन्त्रणमा रहेका सबै सार्चजनिक, सरकारी र निजी भवन र जग्गा खाली गरी सम्बन्धित संस्था र व्यक्तिलाई फिर्ता गरिनु पर्दछ। नगरिए प्रशासनिक र कानूनी कार्वाही गरिनु पर्दछ।
७. माओवादी नेताहरूले प्रयोग गरिरहेका कानूनसम्मत नरहेका गाडीहरूका सम्बन्धमा प्रचलित कानून अनुसार निर्णय गरिनु पर्दछ। कानून अनुसार नियमित नगरिएका वा हुन नसकेका गाडीहरू प्रशासनले जफत गर्नु पर्दछ। यस सम्बन्धमा प्रधानमन्त्रीले मन्त्रिपरिषदबाट निर्णय गराई कार्यान्वयन गारउनु पर्दछ।
८. द्वन्द्वकाल वा तत्पश्चात् माओवादी पक्षबाट नियन्त्रणमा लिइएका सरकारी, सार्वजनिक र व्यक्तिगत लगायतका सबै सम्पति हकवालालाई हस्तान्तरण गरिने सम्बन्धमा २०६३/१२/१६ र २०६५/३/११ मा राजनीतिक दलहरू विचको सहमति र त्यसपछि तत्कालिन प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ ले संसदमा गर्नुभएको लगायतका पटक-पटकको प्रतिवध्दता अनुरूप कब्जा सम्पति अद्यवधि फिर्ता नहुनु दुखद हो। तसर्थ यो कार्य सम्पन्न गर्न एनेकापा (माओवादी) ले संस्थागत रूपमा घोषणा गर्नु पर्दछ। घोषणा अनुरुप काम नभए प्रशासनले कानूनी कारवाही गरी सम्बन्धित हकवालालाई जिम्मा लगाउनु पर्दछ। यस सम्बन्धमा कार्य प्रगति भए नभएको अनुगमन तथा मूल्याङ्कन गर्न संसदीय अनुगमन समितिलाई पुन: क्रियाशील गरिनु पर्दछ।
९. माओवादी द्वन्द्वबाट पीडितहरूलाई न्याय दिने सन्दर्भमा निम्न लिखित कार्यहरू अविलम्व सम्पन्न गरिनु पर्छ।
(क) द्वन्द्वमा मारिएका व्यक्ति र परिवारका सम्बन्धमा:--माओवादीबाट मारिएका, माओवादी सशस्त्र द्वन्दका क्रममा बीरगति प्राप्त गरेका, राज्य र माओवादीको भिडन्तमा परि मारिएका व्यक्तिलाई शहीद घोषणा गरी उनीहरूको परिवारलाई राहत, क्षतिपूर्तिको व्यवस्था गरिनु पर्दछ।
(ख) द्वन्दमा परि अंगभंग र अपांग भएकाहरूको सम्बन्धमा:--माओवादीबाट अंगभंग र अपांग बनाइएकाहरूलाई क्षतिपूर्तिको व्यवस्था गरिनु पर्दछ।
(ग) माओवादीबाट कब्जा गरिएका नीजि तथा सार्वजनिक घर, जग्गा सम्पति फिर्ता गर्ने र क्षतिपूर्ति दिने सम्बन्धमा:--माओवादीबाट कब्जा गरिएका नीजि घर, जग्गा, सम्पत्तिको कब्जा भएका मितिदेखि सम्बन्धित घर जग्गा धनीलाई क्षतिपूर्ति दिइनु पर्दछ र कब्जा सम्पति सम्बन्धित हकवालालई फिर्ता गरी भोग चलन गर्न पाउने व्वस्था गरिनु पर्दछ। माओवादीले कब्जा गरेका सरकारी थथा गैर सरकारी सार्वजनिक घर, जग्गा, सम्पति तत्काल खाली गराई सम्बन्धित निकायलाई फिर्ता गरिनु पर्दछ।
संविधानले प्रत्याभूत गरेको नागरिकको सम्पत्तिको नैसर्गिक अधिकारमाथि माओवादीको नांगो अतिक्रमणले माओवादीको लोकतान्त्रिक संविधान निर्माण गर्ने प्रतिवध्दतामा गम्भीर आशंका उत्पन्न गरेको छ। लामो समयदेखि अपहरित सम्पत्ति माथिको जनताको यो संवैधानिक अधिकारको प्रचलनका लागि नेपाली कांग्रेस मानव अधिकार सम्बन्धी राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संघ संस्थाहरु समेतको ध्यानाकर्षण गर्दछ।
(घ) सम्पत्ति नोक्सान भएका द्वन्द पीडितहरूलाई राहत:--माओवादीको आक्रमणमा परी बम बिस्फोट, आगलागि आदिबाट सम्पत्ति ध्वस्त भएका, लुटिएका व्यक्तिहरूलाई नोक्सानीको आधारमा क्षतिपूर्तिदिइनु पर्दछ।
(ङ) द्वन्द पीडितहरूको ऋण, कर्जा मिनाहा गर्ने सम्बन्धमा:--माओवादी सशस्त्र द्वन्दका कारण मारिएका व्यक्ति वा निजका परिवारले, विस्थापित परिवारले, अंगभंग भएका परिवारले, सम्पत्ति कब्जा भएका परिवारले बैंकबाट ऋण कर्जा लिएको रहेछ भने त्यस्तो ऋण कर्जाको हकमा सम्पूर्ण ब्याज र रु. दश लाखसम्म साँवा समेत मिनाहा गरिनु पर्दछ।
(च) विस्थापितहरूलाई पुनर्स्थापित गर्ने सम्बन्धमा:--विस्थापितहरूलाई पुनर्स्थापना गराउन दिएको राहत, सहयोगको रेकर्ड सार्वजनिक गर्ने र जसले राहत पाउन सकेको छैन वा पाए पनि अत्यन्त न्यून मात्र पाएको छ, सबैलाई उचित राहत पसउनर व्यवस्था गरिनु पर्दछ। राहत सहयोग उपलब्ध गराई आफ्नो घर गाउँमा पुनर्स्थापना गर्ने सहज वातावरण तयार गरिनु पर्दछ।
(छ) द्वन्दबाट पीडित बालबालिका तथा महिलाहरूलाई न्याय:--द्वन्दबाट पीडित तथा द्वन्दकालिन अवस्थामा भएको हिंसाबाट मनोवैज्ञानिक असर परि जीवनयापनमा कठिनाई भोगिरहेका बालबालिका तथा महिलाहरूको उध्दार तथा राहतका लागि सरकारले विशेष कार्यक्रम ल्याउनु पर्नेछ।
(ज) द्वन्द पीडितहरूलाई न्याय दिने उपरोक्त कार्यहरू विशेष कार्य योजना बनाएर अविलम्ब कार्यान्वयन गरिनु पर्दछ।
(उल्लेखित कार्यहरू सम्पन्न गर्न/गराउनपार्टीले एक केन्द्रीय संयन्त्र बनाई पहल गर्नेछ।)
१०. बेपत्ताहरूको खोजी गर्ने सम्बन्धमा:--
(क) माओवादी सशस्त्र द्वन्दको क्रममा बेपत्ता पारिएकाहरूको छानविन गरी सत्य तथ्य सार्वजनिक गराउन आयोग गठन गरिनु पर्दछ।
(ख) वेपत्ता व्यक्तिका परिवारलाई क्षतिपूर्ती र राहतको व्यवस्था गरिनु पर्दछ।
(ग) आयोग गठन गर्ने सम्बन्धमा स्वतन्त्र र निस्पक्ष न्यायको दृष्टिले उपयुक्त ढंगबाट विधेयक परित गरिनु पर्दछ।
(घ) निष्पक्षताको लागि आयोगको अध्यक्षमा सर्वोच्च अदालतका न्यायधीश वा पूर्व न्यायधीश र सदस्यहरूमा न्याय सेवामा कार्य गरिसकेका वा कार्यरत व्यक्तिहरूलाई राखिनु पर्दछ।
११. सत्य निरूपण तथा मेलमिलाप आयोगको गठन:--
(क) द्वन्दकालमा भएका घटनाहरूको स्वतन्त्र र निष्पक्ष छानवीन गरी सत्य तथ्य पत्ता लगाउने र समाजमा मेलमिलाप गराउने उद्देश्यका साथ गठन हुने यो आयोगको बिधेयक गम्भीरतापूर्वक अध्ययन गरी पारित गराउनु आवश्यक छ।
(ख) निष्पक्षताका लागि आयोगको अध्यक्षमा सर्वोच्च अदालतका न्यायधीश वा पूर्व न्यायधीश र सदस्यहरूमा न्याय सेवामा कार्य गरिसकेका वा कार्यरत व्यक्तिहरूलाई राखिनु पर्दछ।
१२. शान्ति समितिको गठन:--
शान्ति मन्त्रालयमा गठन भएको सर्वदलीय संयन्त्र हाल क्रियाशील रहेको छैन। केन्द्रीय तहको उक्त समितिलाई क्रियाशील गराईनु पर्दछ र जिल्लामा गठित सर्वदलीय शान्ति समितिलाई थप प्रभावकारी बनाइनु पर्दछ।
१३. १२ बुँदे समझदारी, विस्तृत शान्ति सम्झौता, सेना र हतियारको व्यवस्थापन अनुगमन सम्बन्धी सम्झौता, अन्तरिम संविधान लगायत राजनीतिक दलहरूका बीचमा भएका विभिन्न सहमतिहरूको कार्यान्वयनमा एनेकपा (माओवादी) इमान्दारिताका साथ प्रस्तुत नभएका कारण शान्ति प्रक्रिया अघि बढ्न सकेको छैन। शान्ति प्रकृया अघि वढ्न नसकेका कारण संविधानसभाबाट संविधान निर्माण हुन सकेको छैन। यो यथार्थलाई केन्द्रमा राखी दिगो शान्ति र राजनीतिक स्थायित्वका लागि नेपाली कांग्रेस देशव्यापी रुपमा जनताका माझ निरन्तर गइरहनेछ
(१४) माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वकालका पीडितहरूको अभिलेख अबिलम्ब सार्जनिक गरिनेछ।

सहिद सरोज कोइरालालाई सम्झँदा

२००७ साल कात्तिक २६ गते एकतन्त्रीय राणाशासनको समाप्ति तथा प्रजातन्त्रको स्थापनाका लागि जनक्रान्ति आरम्भ भएको दिन युवा क्रान्तिकारी सरोज कोइराला तीन वर्षर्देखि जलेश्वर जेलमा हुनुहुन्थ्यो । जनक्रान्तिमा सम्मिलित हुन दृढप्रतिज्ञ उहाँले छठ पर्वको सन्ध्या अर्घको साँझमा अन्य पाँचजना साथीसमेत जेल फोडेर भाग्न सफल हुनु भई सशस्त्र क्रान्तिमा लाग्नुभएको थियो । नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका एक उज्ज्वल तारा सहिद सरोजप्रसाद कोइराला युवाका लागि सधैँ प्रेरणादायी व्यक्तित्व रहिरहनु हुनेछ । आफू र आफ्नो जहान परिवारभन्दा देश र प्रजातन्त्रलाई बढी माया गर्नुहुने उहाँ प्रजातान्त्रिक सङ्घर्षको क्रममा भारतको मधुवनीमा निर्वासित रहेकै बेला ३७ वर्ष पूर्व २०३० साल कात्तिक २ गतेको साँझ ६ बजेतिर उहाँको हत्या गरिएको थियो । भारतमा हत्या गरिए पनि हत्याराहरू तत्कालीन तानाशाही पञ्चायती सरकारद्वारा पठाएका डाँकाहरू थिए भने हत्याको अभियोगमा मधुवनी जिल्ला अदालतमा भारत सरकारद्वारा चलाइएको मुद्दामा तत्कालीन जनकपुर अञ्चलाधीश लीलाराज विष्ट जो पछि गृह राज्यमन्त्री पनि हुनुभएको थियो को संलग्नता बताइएको थियो । दुई देशको मामिला भएको र तत्कालीन सरकारकै संलग्नता रहेकाले उहाँ उपस्थित हुनु भएन र हालसम्म त्यो मुद्दा त्यसै अनिणिर्त अवस्थामा छ ।

सरोजप्रसाद कोइरालाको जन्म १९८६ साल भदौ १९ गते विराटनगरमा भएको थियो उहाँको प्रारम्भिक शिक्षा पिता भैरवप्रसाद कोइरालाको रेखदेखमा जनकपुरधाममा घरमै भए पनि त्यहाँ त्यसबेला विद्यालय नभएकाले पछि उहाँलाई बनारस पठाइएको थियो । उहाँ मेटि्रकको छात्र हुँदैमा भारतको कलकत्तामा नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेसको स्थापना भएको बेला २००३ सालदेखि नै काँग्रेसको संस्थापक सदस्य रहनुभएकाले उहाँ एकतन्त्रीय राणाशासनबाट नेेपाललाई मुक्त गराउने आन्दोलनमा लाग्नुभयो । विराटनगरको मजदुुर आन्दोलनमा पक्राउ पर्नुभएका सरोज कोइराला केही सातापछि मुक्त हुनासाथ आफ्नो पुख्र्यौली मौजा रहेको महोत्तरीमा राणाविरोधी गतिविधि सञ्चालनमा लाग्नु भई सङ्गठन विस्तारतिर लाग्नुभएको थियो । भारतीय सिमाना भित्रको जयनगरमा रुद्रप्रसाद गिरी नेपाली काँग्रेसको कार्यालय सञ्चालन गरिसक्नु भएको र पं. रमाकान्त झा एकदशक पूर्व १९९२ सालदेखि नै राणाविरोधी राजनीतिक गतिविधिमा लागिसक्नु भएकाले सरोज कोइराला पं. झाका भतिजा दिगम्बर झा र बच्चा झा आदि तरुणलाई साथ लिएर महोत्तरीको गाउँ गाउँमा राति राति पुगेर गाउँले जनतामा जनचेतना जागृत गराउनु भएको परिणामस्वरूप नै २००४ सालको प्रथम सत्याग्रह आन्दोलन त्यहाँ निकै सफल भएको थियो ।

सत्याग्रह आन्दोलनपछि जनसङ्घर्षलाई बल पुर्‍याउन मातृकाप्रसाद कोइराला र बीपी कोइराला जयनगर पुग्नु भई जनउत्साह अभिवृद्धि गर्न नेपाल र भारत सिमाना नजिक भारतीय क्षेत्रको महिनाथपुर उमगाउँ र मधवापुरमा आयोजित जन सभाहरूमा सम्बोधन गर्नुभएको थियो । आमसभामा हजारौं नेपाली जनतालाई सम्बोधन गरिसकेपछि नेताहरूलाई मधवापुरबाट बैलगाडामा निकटस्थ भारतीय

रेल्वे स्टेसन पुपरी -जनकपुर रोड) पुर्‍याई र्फकंदा २००४ साल मङ्सिर ३ मा मटिहानीमा सरोजप्रसाद कोइराला, महेन्द्रनारायण निधि र नकुलबहादुर सिंह पक्राउ पर्नुभई महोत्तरीको जलेश्वर जेलमा राखिनुभयो । जेलमा सत्याग्रहको क्रममा पक्राउ परी अघिदेखि रहनुभएकामा सर्वश्री सरयुग चौधरी, लक्ष्मण साह, राम अशिष भगत, मिश्रीलाल गुप्ता, भीष्मजङ्ग केसी, मेघप्रसाद उपाध्याय, कवि नरेन्द्रदेव, दिगम्बर झा, बच्चा झा, बलबहादुर मगर आदि हुनुहुन्थ्यो । २००७ साल कात्तिक २६ गते वीरगञ्जमा सशस्त्र क्रान्ति आरम्भ हुनासाथ क्रान्तिकारी युवक सरोज कोइराला जलेश्वर जेलमा निकै छटपटीमा हुनुहुन्थ्यो र सशस्त्र क्रान्तिमा कसरी सम्मिलित भएर केही गर्न चाहनुहुन्थ्यो । जेलका राजबन्दीमा एकजना भारतीय स्वतन्त्रता सेनानी समाजवादी नेता कवि नरेन्द्रदेव पनि हुनुहुन्थ्यो र उहाँमाथि महोत्तरीमा राणाविरोधी भावना फैलाउने कार्यक्रम सञ्चालित गरेको आरोप थियो । उनै कवि नरेन्द्रदेवको सहयोगले जेल फोड्ने काम भयो र कात्तिक ३१ गते सम्पूर्ण मिथिलाञ्चलको महान् चाड छठपर्वको सन्ध्या अर्घ चढाइएको साँझ प्रहरीहरू प्रार्थनामा लागेको समयमा बिहानैदेखि बनाइएको कार्यक्रम अनुसार सरोज कोइराला, दिगम्बर झा र भीष्मजङ्ग केसीको एक टोली र सुन्दर झा शास्त्री, सुरेन्द्रबहादुर र बुद्धिप्रसाद शर्माको दोस्रो दल जेलबाट भागेको थियो । त्यस्तै भने गान्धीवादी विचारक पं. रमाकान्त झा, कवि नरेन्द्रदेव र कान नसुन्ने भएकाले नकुलबहादुर सिंह जेलमै थिए । सरोज कोइराला अन्य दुई साथीसँगै भारतीय सिमाना अन्तर्गतको सुरसण्ड पुग्नुभयो र त्यसपछि जयनगरबाट सशस्त्र क्रान्ति सञ्चालनमा लाग्नुभएको थियो । अर्को दल रक्सौल पुगेर पछि मधवापुरमा बसेर काम गर्‍यो । सशस्त्र क्रान्ति महोत्तरीमा सफल भएपछि बनाइएको प्रथम महोत्तरी जनसरकारमा रुद्रप्रसाद गिरि गभर्नर र पाँचजना मन्त्रीमध्ये सरोज कोइराला पनि मन्त्री हुनुहुन्थ्यो । २००७ साल फागुन ७ गते एकतन्त्रीय राणाशासनको समाप्ति र प्रजातन्त्रको स्थापनापछि युवक सरोज कोइराला सत्ताको राजनीतिमा नलागेर समाजिक कुरीतिको रूपमा रहेको बैठबेगारी तथा 'नौ सता' मोहीले खेतमा उत्पादन गरेको अनाजको १६ भागको नौ भाग भूमिपति र सात भाग बटाइदार मोहीले पाइरहेकालाईर् खत्तम गरी मोही र भूमिपति दुवैले आधा आधी भाग पाउने खडे बटैया आन्दोलन महोत्तरीमा चलाउनुभयो । त्यस आन्दोलनलाई सफल बनाउनमा किसान नेता रामबहादुर महतो उहाँको साथमा हनुमान जस्तै हुनुहुन्थ्यो । 'खडे बटैया' आन्दोलन अर्थात् मोहीलाई बराबरीको भाग दिलाउनमा उहाँ सफल हुनुभयो । फलस्वरूप महोत्तरीमा निकै पछिसम्म अर्थात् २०४८ सालको आम निर्वाचन र त्यसपछिको स्थानीय निर्वाचनसम्ममा पनि कम्युनिस्टहरू बन्न सकेनन् ।

खडे बटैया आन्दोलनले युवक

सरोज निकै लोकपि्रय हुनुभयो र २००९ सालमा उहाँ नेपाली काँग्रेसको महोत्तरी जिल्ला अध्यक्ष निर्वाचित हुनुभयो । त्यसबेला भएको नेपाली काँग्रेसको जनकपुर महाधिवेशनमा उहाँले आर्थिक सुधारसम्बन्धी प्रस्तावत गर्दै बिर्ता उन्मूलनको आवाज उठाउनुभयो ।

२०१५ सालको प्रथम आम निर्वाचनमा युवक सरोज पूर्वी महोत्तरीको खेश्राहा क्षेत्रबाट नेपाली काँग्रेसको उम्मेदवार हुनुभई अत्यधिक मतले विजयी हुनुभयो र संसद्मा बिर्ता उन्मूलन विधेयक पारित गराउनमा महत्त्वपूर्ण योगदान गर्नुभएको थियो । २०१७ सालको काँग्रेस महाधिवेशनपछिको केन्द्रीय समितिको सदस्य रहनुभएका सांसद सरोज, सांसद डा. नागेश्वरप्रसाद सिंहका साथ भदौमा तीन महिना लामो युरोप र अमेरिकी देशको भ्रमणमा जानुभई अनेक ठाउँमा नेपाललाईर् सम्पन्न बनाउने कुरा गरेर सन् १९६० नोभेम्बर २७ मा स्वदेश र्फकनुभएको थियो ।

२०१७ साल पुस १ गत संसद् विघटन हुँदा काठमाडौँमा पक्राउ परिसकेका युवक सरोज बडा बुद्धिमत्तापूर्वक राजधानीबाट पूर्वी पहाडको पैदल बाटो गरी भाग्न सफल हुनुभयो र आफ्नो निर्वाचन क्षेत्रको सिमाना पारि भारतीय क्षेत्रको जयनगरमा कष्टप्रद निर्वासित जीवन बिताउनुभयो । क्रान्तिकारी सरोज त्यहाँ पनि चुप बस्नुभएन र राजा महेन्द्रका जनकपुर भ्रमणकालमा बम प्रहार गर्ने योजना बनाउनुभएको थियो । २०१८ माघ ९ गते जनकपुरधाममा राजामाथि बम प्रहार त भयो तर त्यो सफल हुन सकेन । राजा बाँचे भने बम प्रहार गरेर पनि दुर्गानन्द झा पक्राउ पर्नुभएन ।

२०२५ जेठ २ गते नेपाली काँग्रेसको कार्यकारी अध्यक्ष

जनरल सुवर्ण शम्सेरको सहयोग प्रस्ताव अनुसार क्षमादान पछि उहाँ स्वदेश र्फकनुभयो र जनकपुरधामको आफ्नो निवासस्थान रहेको ब्रहृमपुरीमा युथ प|mेन्डस क्लबको सञ्चालन गराएर युवकहरूलाई सक्रिय गराउनुभयो । त्यसको केही महिनापछि जानकी चोकमा नवस्थापित राजा महेन्द्रको प्रतिमामा २०२६ फागुन ७ को अघिल्लो राति कालो पोतियो र चस्मा फोडिएको घटनाको सन्दर्भमा अन्य व्यक्तिको साथै सरोज पनि गिरफ्तार हुनुभयो र जलेश्वर जेलमा राखिनुभयो । केही दिनपछि काठमाडौँ जेलमा उहाँ स्थानान्तरित हुुनुभयो तथा एक वर्षपछि छोडिनुभयो । २०२८ साल वैशाख ४ गते वीरगञ्जबाट काठमाडाँै जान लाग्दा सरोजप्रसाद कोइराला, देवेन्द्र नेपाली र सोनाम छिरिङ लामाका साथ भैँसेमा पक्राउ पर्नुभई राजकाज अपराध ऐन अन्तर्गत जेल पर्नुभयो । अल्सरले पीडित सरोजलाई पछि वीरगञ्ज अस्पतालमा भर्ती गरियो र निको हुन नसकेपछि काठमाडाँैको वीर अस्पतालमा शल्यक्रिया गर्नुपरेको थियो । सर्वोच्च अदालतबाट अञ्चलाधीशको निर्णय बदर गरिएपछि उहाँ जेलमुक्त हुनुभएको थियो ।

जेलमुक्त भएपछि उहाँ भारतमा निर्वासित भएरै सङ्गठन गर्नतिर लाग्नुभएको क्रममा २०३० साल कात्तिक २ गतेको साँझ मधुवनीमा उहाँको हत्या गरियो । क्रान्तिकारी युवक सरोजप्रसाद कोइरालालाई हत्या गराउन २०३० विजयादशमीको पूर्व जलेश्वर जेलबाट केही कुख्यात डाकाहरू तत्कालीन अञ्चलाधीश लीलाराज विष्टद्वारा भगाइएको कुरा स्थानीय एक साप्ताहिकमा मैले प्रकाशित गर्दा मलाई समात्न प्रहरी मेरो घरमा पुगेको थियो । तीन छोरी र एक छोराका पिता सरोज कहिल्यै पनि परिवारमा मात्र सीमित रहनु

भएन । पारिवारिक सदस्य र कार्यकर्तामा उहाँले कहिल्यै कुनै अन्तर राख्नुभएन । जस्तोसुकै कठिनाइको बेलामा पनि कार्यकर्तार्लाई सक्दो सहयोग गर्न पछि नपर्ने

सरोजमा ठूला राजनीतिज्ञका सबै गुण थिए । त्यसैले निरङ्कुश पञ्चायती शासकले उहाँलाई ठूलो विरोधी ठानेर हत्या गराएको थियो ।

महान् क्रान्तिकारी सरोज कोइरालालाई हत्या गरिएको ३८ वर्ष भइसक्दा पनि हत्यारामाथि आजसम्म कुनै कारबाही हुन सकेको छैन । देशमा प्रजातन्त्र पुनःस्र्थापना भइसकेपछि यस दिशामा छानबिन हुनुपर्नेमा अहिले गणतन्त्रमा पनि कुनै जाँच आयोग नबनाइनु इतिहासलाई बिर्सिएको जस्तो लाग्छ । त्यसैले सरोज कोइरालाको साथै देशबाहिर र भित्र पञ्चायती शासनकालमा भएको राजनीतिक हत्याकाण्डको छानबिन गर्न एउटा न्यायिक जाँच आयोगको गठन हुनुपर्दछ । अन्तमा सहिद सरोजको ३८ औैँ पुण्यतिथिका अवसरमा उहाँ समेतका हजारौं वीर सहिदका बलिदानले प्राप्त सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संविधान लेखन कार्य पूरा गरेर लोकतन्त्रलाई संस्थागत गर्नु नै उहाँप्रतिको सच्चा श्रद्धाञ्जलि हुनेछ ।

गोरखा भ्रमण

आज (असोज २५, २०६८)
बिहान ७.४५ बजे गोरखाका लागि प्रस्थान। यसपटक मेरो साथमा भ्रमणमा हुनुहुन्छ—संसदमा सार्वजनिक लेखा समितिका सभापति राकृष्ण यादव, साथी वीरेन्द्र दाहाल, भरत तिवारी, मुस्लिम संघका केन्द्रीय सभापति अब्दुल सतार, डा. चीरञ्जीवी नेपाल, स्वास्थ्यकर्मी संघका केन्द्रीय सभापति रामजी घिमिरे। मुगलिनबाट हामिलाई साथ दिनुहुन्छ किसान संघका निवर्तमान सभापति भानु सिग्देल। हामी ठिक ११ बजे आबु खैरेनि पुग्यौँ। खैरेनिमा हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदोरहेछ नेपाल भूतपूर्व सैनिक संघका केन्द्रीय महासचिव जीतबहादुर भट्ट, नेपाली कांग्रेस जिल्ला कार्य समिति गोरखाकी निर्वाचित सदस्य शोभा अधिकारी र इश्वर परियार लगायतका साथीहरू। दिउसोको खाना खैरेनिमै खाएर हामी लाग्यौ छोप्राकतर्फ। खैरेनिदेखि हाम्रो प्रतिक्षामा रहनुभएका सबै साथीहरूले हामिलाई साथ दिनुभयो छोप्राकसम्मका लागि। खैरेनिबाट आधाघण्टाको यात्रापछि हामी पुग्यौँ १२ किलो भन्ने ठाउँमा जहाँबाट हामिले सार्वजनिक बसबाट छोप्राक जानु थियो। १२ किलोमा नेपाली कांग्रेसका जिल्ला सभापति हरिबहादुर घले लगायत सयकडौँ साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। १२ किलोमा हामीले गाडि परिवर्तन गर्नुपर्ने एउटै कारण थियो—हाम्रो जिपले दरौदी नदि तर्न नसक्नु। हामी चढेको बस पूर्णरुपले भरिएको थियो, छतमा पनि अटाइ-नअटाई साथीहरू हुनुहुन्थ्यो। दरौदीको किनारमा पुगेपछि थाहा भयो हामीभन्दा अगाडि गएको बसले पनि नदि तर्न नसकेका कारण साथीहरू ट्र्याक्टरबाट नदि तरी त्यही साधनलाई प्रयोग गरेर छोप्राकतर्फ लाग्नुभएछ। दरौदीले आफ्नो उन्मादलाई अहिलेसम्म कायम नै राखेकी छन्। यो उनको अबिरल यात्रा हो, नत्रभने यीनका वारीपारी बसोबास गर्ने यी हजारौहजार बासिन्दाले कसरी गुजारा चलाउँथे र ! यो दरौदीको महानता हो।

१२ किलोदेखि छोप्रकको दूरी लगभग १७ किलोमिटर हो तर हामीलाई डेढघण्टा लाग्यो। बाटो अत्यन्त खराब। अहिले पनि बाटो संझदा आँग सिरिङ्ग हुन्छ। पहाडी भेगमा गाडि चलाउने चालकहरूको दक्षताको प्रशंसा गर्नैपर्दछ।

लगभग डेढ घण्टाको कठिन तर रोमाञ्चक यात्रा पछि हामी छोप्राक आइपुग्यौ। छोप्राकमा सयकडौ साथीहरू, स्कूलका भाइ-बैनी र सर्वसाधारणको अत्यन्त उत्साहजनक उपस्थिति थियो। कार्यक्रमस्थलमा सभासद तथा संसदमा नेपाली कांग्रेसकी सचेतक कमला पन्त, केन्द्रीय सदस्य सुरेन्द्र पाण्डे र क्षेत्रीय सभापति अशोक गुरुङ लगायतका साथीहरूले हाम्रो भावपूर्ण स्वागत गर्नुभयो।

छोप्राक यस्तो पवित्र भूमि हो जहाँ तथाकथित एकदलीय सर्वसत्तावादी कम्युनिष्ट शासन व्यवस्था स्थापना गर्ने दुस्प्रयासमा नेपाली कांग्रेसका होनाहार तीनजना साथीहरूको हत्या गरेको थियो। २०५३ साल पुस २७ गते माओवादीले छोप्राक गाउँ विकास समितिका नेपाली कांग्रेसका अध्यक्ष बलराम पोखरेलको हत्या गर्‍यो। २०१६ साल मंसिर ६ गते जन्मिनुभएका पोखरेल छोप्राक गाउँ विकास समिति वडा नं. ६ मा बसोवास गर्नुहुन्थ्यो। श्रीमति कल्पना पोखरेल र परिवारका अन्य सदस्यसँग बसेर बेलुकाको खाना खाईरहेको अवस्थामा माओवादीको १०-१२ जनाको एउटा हिंस्रक र रक्तपिपासु जत्था घरभित्र पसी घाँटीमा डोरीले बाँधेर घरबाहिर ल्याई आँगनमा सुताएर खुकुरी प्रहार गरी निर्ममतापूर्वक हत्या गरे।

२०५८ साल पुस ५ गते गिरिराज पोखरेलको माओवादीले हत्या गर्‍यो। २०१३ साल चैत्र १३ गते जन्मनुभएका पोखरेल छोप्राक गाउँ विकास समिति वडा नं. ८ मा बसोवास गर्नुहुन्थ्यो। शिक्षण पेशामा समलग्न रहनुभएका पोखरेल नेपाली कांग्रेसको शुभेच्छुक हुनुहुन्थ्यो। पोखरेललाई माओवादीले गोली प्रहार गरी हत्या गर्‍यो।

२०६१ साल पुस १ गते पदमबहादुर हमालको माओवादीले हत्या गर्‍यो। २००५ साल कात्तिकमा जन्मनुभएका हमाल छोप्राक गाउँ विकास समिति वडा नं. ७ का वडा सदस्य हुनुहुन्थ्यो। हमाललाई माओवादीले पुस १ गते बेलुका ६.४५ बजे अपहरण गरी खेपुवा भन्ने ठाउँमा लगि घाँटीमा खुकुरी प्रहार गरी निर्ममतापूर्वक हत्या गरेका थिए।

नेपाली कांग्रेस गोरखा क्षेत्र नं. २ को आजको क्षेत्रीय सम्मेलन पदमबहादुर हमालले बसोवास गरेको स्थलमा नै आयोजना भैरहेको थियो। गोरखा जिल्लामा प्रजातन्त्रको स्थापना र यसको रक्षाका लागि अहिलेसम्म ३३ जना सपुतहरूले आफ्नो प्राणको आहुति दिनुभएको छ। माओवादीले मात्र नेपाली कांग्रेसका २७ जना कार्यकर्ताको हत्या गरेको छ। अहिले पनि माओवादीले गोरखा जिल्लामा नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ता र यसका समर्थकहरूलाई धम्क्याउने, कुटपिट गर्ने र गाउँमा पस्न नदिने कार्य गरिरहेछ। माओवादी शान्ति प्रक्रियामा प्रवेश गरिसकेपछि पनि र देशको शासन व्यवस्था सञ्चालनको नेतृत्व तहमा पुगे पछि पनि अरु राजनीतिक दलहरूको अस्तित्व नस्वीकार्नुले उसको मनसाय अहिले पनि एकदलीय सर्वसत्तावादनै रहेको प्रष्ट छ। यस्तो विषम परिस्थितिमा पनि सिध्दान्त र आस्थामा प्रतिवध्द रही लोकतन्त्रको रक्षाका लागि नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताहरू सपर्पित हुनुभनेको गौरवको कुरा हो। नेपाली कांग्रेस आजसम्म प्रजातन्त्रको रक्षाका लागि डटिरहनुको सम्पूर्ण श्रेय यीनै गाउँमा बस्ने कार्यकर्तामा जान्छ।

यस सम्मेलनको उद्घाटन समारोहमा हरिबहादुर घले, डा. चीरञ्जीवी नेपाल, रामकृष्ण यादव, कमला पन्त, सुरेन्द्र पाण्डे, अव्दुल सतार, भानु सिग्देल लगायत सबै साथीहरूले अत्यन्त उत्कृष्ट सम्बोधन गर्नुभयो। डा. नेपालले प्रजातन्त्रको रक्षा, राष्ट्रको समग्र विकासका लागि नेपाली कांग्रेसले २००३ सालदेखि आजसम्म खेलेको भूमिका र योगदानको तथ्यांकसहित मार्मिक सम्वोधनले उद्घाटन समारोहमा भेलाहुनुभएका सबैलाई राम्रो प्रभाव पारेको थियो।

मैले आफ्नो सम्वोधनका क्रममा भने—“म आज छोप्राक गाउँ विकास समिति वडा नं. ७ को पवित्र भूमिमा उभिएको छु जहाँ पदमबहादुर हमालले आफ्नो कर्म थलो बनाउनु भयो र प्रजातन्त्रको रक्षा गर्दागर्दै माओवादीको हत्याको सिकार हुनुभयो। यस्ता अमर सहिदहरूको जन्मस्थल र कर्मस्थलमा पुग्दा मलाई पवित्र देवस्थलमा पुगेको अनुभूति हुन्छ र सदैव प्रेरणा पाईरहेको हुन्छु। जुन प्रेरणाले मलाई प्रजातन्त्रको रक्षाका लागि अझ समर्पित हुन अभिप्रेरित गर्दछ। यी स्थलहरूमा पुग्दा म अत्यन्त भावुक पनि हुन्छु किनभने मेरो बुबाको आह्वान र उहाँले देखाएको बाटोमा हिँड्दा यी अमर सपुतहरूले आफ्नो प्राण गुमाउनुपर्‍यो। यी सपुतहरू राष्ट्रका गहना हुन्, नेपाली कांग्रेसका प्रेरणा हुन र इतिहासका विभूति हुन्। आज नेपालमा लोकतन्त्र आएको छ, लोकतन्त्र ल्याउनमा यीनै सपुतहरूको सहादतले महत्वपूर्ण योगदान दिएको छ। लोकतन्त्र ल्याउनमा नेपाली कांग्रेसका हजारौ कार्यकर्ताले यातना र दु:ख कष्ट झेल्नु पर्‍यो, हजारौँले निर्वासित जीवन विताउनु पर्‍यो र आजसम्म पनि सुखको सास फेर्न पाएका छैनन्। र, यो अहिलेको लोकतन्त्र यीनै सपुतहरूको रगत र पसिनाले सिञ्चित छ, यसको रक्षा गरौ। लोकतन्त्र नारा होइन, लोकतन्त्रलाई अब हामीले भीडतन्त्र हुनबाट बचाउनु पर्दछ। प्रजातन्त्र र प्रजातन्त्रवादीलाई देखिनसहने निरंकुश र अधिनायकवादी चरित्र बोकेका व्यक्ति र पार्टीले नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताहरूलाई सदैव दमन र आक्रमण गर्ने परम्परा बसालेका छन, अब त्यसको अन्त्य हुनु पर्दछ।”

सम्बोधनका क्रममा—“अबको नेपाली कांग्रेस गाउँमुखि हुनुपरेको छ। अबको नेपाली कांग्रेस योजनामुखि हुनुपरेको छ। अबको नेपाली कांग्रेस समाजको सेवक हुनुपरेको छ। अबको नेपाली कांग्रेस भ्रष्टाचार विरोधी हुनुपरेको छ। अबको नेपाली कांग्रेस योजनामुखि हुनुपरेको छ। म अबको नेपाली कांग्रेस राष्ट्र निर्माणको प्रतिक भएको हेर्न चाहन्छु। अबको नेपाली कांग्रेस सक्षम र सवल बन्नका लागि गाउँमा बसेका जनताको दु:ख र दर्दलाई मेटाउन योजना बनाउने हुनुपर्दछ” भनेको थिएँ।

साथीहरूसँ अझ केही समय विताउन मन लागेको थियो। तर काठमाण्डू फर्किनु पर्ने वाध्यताले साथीहरूसँग विदा मागेर ५.३० बजे बेलुका पुन: उही अत्याउने बाटो हुँदै १२ किलोतर्फ प्रस्थान।

कांग्रेस सत्ताका लागि मरिहत्ते गर्दैछ---डा.शशांक कोइराला केन्द्रीय सदस्य, नेपाली कांग्रेस

जेठ १४ मा प्रमुख दलहरूबीच पाँचबँुदे सहमति भएपछि सरकारको नेतृत्वका लागि संविधानसभा दुई ठूला दल एकीकृत माओवादी र नेपाली कांग्रेस आगामी सरकारको नेतृत्वका लागि आन्तरिक तयारीमा छन् । तर, दुवै दलभित्र सरकारको नेतृत्व कुन नेताले गर्ने भन्नेमा पनि उत्तिकै हानथाप छ । दुवै दलमा संसदीय दलको नेता परिवर्तनका कुरा उठेका छन् । कांग्रेसमा शेरबहादुर देउवा पक्षधर नेताहरूले दलको नेता परिवर्तन गरेमा एकसाताभित्र प्रधानमन्त्री बनाउन सकिन्छ भन्ने दाबी गरिरहेका बेला कांग्रेस केन्द्रीय सदस्य तथा सभासद् शशांक कोइराला भने अहिले कांग्रेसमा नेता परिवर्तनको आवश्यकता नरहेको बताउँछन् । कांग्रेसका संस्थापक बीपी कोइरालाका छोरा शशांक दलहरूले बाटो बिराउँदा मुलुक राजनीतिक अस्थितरतातर्फ धकेलिएको टिप्पणी गर्छन् । मुलुकको पछिल्लो राजनीतिक अवस्था, नेता परिवर्तनका लागि भइरहेको पहल, शान्ति–प्रक्रिया, संविधान निर्माणलगायतका विषयमा केन्द्रित रही कोइरालासँग कारोबारका राजनीति ब्युरो प्रमुख बलराम पाण्डेले गरेको कुराकानीः

पछिल्लो राजनीतिक अवस्थालाई कसरी मूल्यांकन गर्नुहुन्छ ?

नेपालको राजनीति प्रारम्भ गर्दा नै ४६ सालपछि र अहिलेको अवस्थासम्म हामी आफ्नो मुख्य बाटोबाट मोडिएका छौं । जुन बाटो हो, त्यो बिराइरहेका छौं । कांग्रेस र राष्ट्रिय राजनीति दुवैलाई हेर्दा अहिलेको राष्ट्रिय राजनीति एउटै बिन्दुमा उभिएको देख्छौं । यतिबेला नेपाललाई संविधान चाहिएको छ तर त्योसँग शान्ति–प्रक्रिया गाँसिएको छ । यो बिन्दुमा पुग्न कांग्रेससहित अन्य दलको पनि उत्तिकै भूमिका छ । अहिलेको प्रमुख आवश्यकता शान्ति हो । कांग्रेसले ६५ वर्षदेखि शान्ति, लोकतन्त्र र जनताको हकका लागि आन्दोलन गरिरहेको छ । भोलि फेरि पनि नेपालमा अतिवादी शक्ति आउन सक्छ भन्ने अवस्थामा हामी छौं । मुलुकमा एकातिर उग्रवामपन्थी छन् र अर्कातिर दक्षिणपन्थी । गिरिजाप्रसाद कोइरालाले जस्तै अहिले सबैले सहमतिको राजनीति गर्नुपर्ने अवस्था छ । दुईतिहाइ बहुमत कसैको पनि छैन । यस्तो अवस्थामा कुनै पनि बुँदा पारित हुन सक्दैनन् । त्यो दुईतिहाइका लागि सहमति नै चाहिन्छ, त्यसको विकल्प छैन । अर्को त्यसमै जोडिएको विषय लोकतन्त्र हो, जसका लागि कांग्रेसले ६५ वर्षदेखि लडिरहेको छ । अहिले पनि लोकतन्त्र र प्रजातन्त्र ओझेलमा पर्ने सम्भावना देखिएको छ । माओवादी उग्रवामपन्थीको रूपमा देखापरेको छ । उनीहरूले बहुलवाद, लोकतन्त्र र प्रजातन्त्र मानेनन् भने कांग्रेसले फेरि पनि संघर्ष गर्नुपर्छ ।

बाटो क–कसले कहाँनिर बिराए ?

बाटो दुई–तीनवटा कुरामा बिराइएको छ । २०४८ देखि ५१ सालसम्म कांग्रेसले र त्यो बेलाको सरकारले जति काम गरे, नेपालको इतिहासमा यति धेरै काम गरेको समय बिरलै पाइन्छ । नीतिगत कुरा गर्ने हो भने ०१५ सालपछि १८ महिनामै बीपी कोइरालाले परिवर्तन ल्याइदिनुभयो, त्यो पनि एउटा पक्ष थियो । ०४८ देखि ०५१ सम्म धेरै परिवर्तन भएको छ । त्यो बेला अर्थतन्त्र निकै राम्रो भएको थियो । भारतले पनि गर्न नसकेको काम त्यतिबेला नेपालमा भएको थियो । ०५१ सालसम्मको राजनीति निकै राम्रो भयो । हामी समाजवादी भएकाले साँच्चिकै हामी समाजवादी आधारमा गरिब, किसान, पिछडिएका वर्गलाई सम्बोधन गर्न सक्यौं त ? त्यतिबेला हामी चुकेकै हो । जब ०५२ सालमा माओवादीले बन्दुक उठाए, त्यतिबेला सरकारले नभई जनताले प्रतिकार गर्नुपर्ने थियो तर गरेनन् । त्यसपछि एकपछि अर्को गर्दै कांग्रेसमा भ्रष्टाचार कुरा उठे । हामी समाजवादी पार्टी भएकाले पनि त्यस्ता कुराहरूमा बाटो बिरायौं । हाम्रो आचरण पनि समाजवादी किसिमको हुनुपथ्र्यो, बजेट वितरण त्यही अनुसार हुनुपथ्र्यो । हामीले सबैलाई समेट्न सक्नुपथ्र्यो । हामीले बाटो नबिराएको भए माओवादीले बन्दुक उठाउँदा गाउँ–गाउँमा प्रतिकार हुन्थ्यो । त्यो हामीले गर्न सकेनौं । ०५२ सालमा किन माओवादी उत्पन्न भयो भन्ने अर्को प्रश्न छ । त्यतिबेला हाम्रो आर्थिक अवस्था निकै राम्रो थियो । त्यसैले प्रजातन्त्र र लोकतन्त्रको विरोधका लागि माओवादीलाई जन्माइएको हो । उनीहरू आफैं जन्मिएका होइनन् । उनीहरूको इतिहासले पनि त्यही भन्छ । अहिले पनि हामी अर्को अतिवादी जन्मिन्छ कि भन्ने त्रासमा छौं । जेठ १४ मा म्याद नथपकेको भए भोलिपल्ट कमल थापाहरूको ठूलो सागर आउने थियो । धर्मनिरपेक्षता र गणतन्त्रका विषयमा अहिले पनि मान्छेहरू प्रश्न गर्छन् । शान्ति–प्रक्रिया छाड्ने हो भने गाँठो फुस्किन्छ तर त्यसलाई समात्यौं भने तीन महिनामा संविधान जनतालाई दिन सकिन्छ ।

माओवादीलाई रोक्न नसक्नु, गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षतामा जानुनै इतिहासका गल्ती हुन् र ?

गल्ती होइन, परिस्थिति नै त्यस्तै थियो । राजतन्त्रको कुरा आयो । त्यतिबेला म पनि राजतन्त्रमा विश्वास गर्थें । २ सय ४० वर्षको इतिहास पनि थियो । तर दुर्भाग्य राजाले कदम चालेपछि कांग्रेसले पनि गणतन्त्रको बाटो लिनुप¥यो । बीपी कोइरालाले मेलमिलापको नीति ल्याउँदा पनि स्पष्ट रूपमा भन्नुभएको छ, “लोकतन्त्र र प्रजातन्त्रको कुरा हो भने म राजाको विरोध गर्छु । राष्ट्रियताको कुरामा म र ऊ एउटै ठाउँमा छौं ।” राजा राष्ट्रियताको पक्षमा थिए । त्यो बेला राजाले चालेको कदम लोकतन्त्रको विरोधमा थियो । आफ्नै कारणले २ सय ४० वर्षको इतिहास गुमेर गयो । फेरि पनि ३ करोड नेपाली जनताले राजसंस्था चाहिन्छ भनेमा लोकतन्त्रमा विश्वास गर्नेले त्यसलाई स्वीकार गर्नैपर्छ । एकताको राजनीति नै हाम्रो र प्रजातन्त्रका लागि उपयुक्त हो ।

एकताको राजनीति कहाँबाट टुटेको छ ?

एकताको राजनीति पहिले माओवादीबाट टुटेको छ । १२ बुँदेदेखिका सहमति कार्यान्वयन गर्न सकेनन् । सडकमा त्यत्रो आन्दोलन भयो । माओवादी नेताहरूले क्याम्पसहरूलाई ब्यारेकमा परिणत गर्नुपर्छ भन्छन् । यस्ता कुराहरूले राजनीति हुँदैन । आवेशमा आएर राजनीति हुँदैन । अहिले गिरिजाप्रसाद कोइरालाको ठाउँमा प्रचण्ड हुनुपर्ने थियो । उहाँले म नै सबै कुरा हो भन्ने ठान्नुभयो । हाम्रै कम्युनिजम लाद्छौं भनेर यहाँ अहिले चल्छ ? नेपाल धर्म मान्ने ठाउँ हो, यहाँ कहीँ साम्यवाद चल्छ ?

लोकतन्त्र र साम्यवादबीचको द्वन्द्वका कारण मुलुकमा अस्थितरता छाएको हो त ?

माओवादीले १२ बुँदेदेखिका सहमति कार्यान्वयन नगरी अघि बढ्ने उपाय नै छैन । उनीहरूको पनि भविष्य शान्ति–प्रक्रिया नै हो । मेरो गोरुको बाह्रै टक्का गरेर हुँदैन । हामी डेमोक्र्याट्सहरू कति अप्ठेरोमा हुन्छौं भन्ने एउटा उदाहरण प्रस्तुत गर्न चाहन्छु । एकजना विद्वान पण्डित बनारसको गंगामा स्नान गर्दै थिए । सूर्योदय हुँदै थियो । जल अर्पण गर्ने बेलामा बिच्छी पानीमा देखे । उनले आफ्नो अञ्जुलीले त्यो बिच्छीलाई सिँढीमा फाल्ने प्रयास गरे । त्यो बिच्छीले विद्वानलाई डस्यो । उनी आत्तिएर त्यसलाई फेरि पानीमा फाले । फेरि उनले प्रयास गरे । तेस्रो पटक प्रयास गरेपछि बिच्छीलाई पण्डितले बचाइदिए । एकजना नजिकै बसेर हेरिरहेको थियो र उसले भन्यो किन तपाईंले यसलाई बचाउँदै हुनुहुन्छ ? यसले डस्छ र डस्यो भने मरिन्छ भनेर जान्दा जान्दै प्रयास गरेर किन बचाउनुहुन्छ भनेर सोध्दा विद्वानले भने, “यो मेरो चरित्र हो । मैले बचाउनैपर्छ । त्यसको चरित्र डस्ने नै हो ।” हामी प्रजातान्त्रिक भएर कसैलाई मार्न सक्दैनौं । अरूको कुरा सुन्नैपर्छ । हामीले पनि बन्दुक उठाउने हो भने मुलुकको अवस्था के हुन्छ ? कांग्रेस पनि सत्तामा गएपछि कहिले पनि प्रतिपक्षीमा बस्नुपर्छ भन्ने बुझेन । तर त्यो चरित्र हुनु हुन्थेन । कांग्रेस म जहिले पनि सत्तामा हुनुपर्छ भन्नेमा रह्यो । अनि धाँधली गरेर चुनाव जित्ने, भ्रष्टाचार गर्ने जस्ता काम भए । साँच्चिकै डेमोक्र्याट प्रतिपक्षीमा बस्न सदा तयार हुनुपर्छ । हामी पहिले नै विपक्षमा बस्नुपथ्र्यो । विपक्षमा बसेर पनि राम्रो काम गर्नुपर्छ । कांग्रेसले सत्तामा बसेर कहिले पनि त्यो कुरा बुझेन । अहिले पनि त्यही सत्ताका लागि मरिहत्ते गर्दैछ । जतिसुकै विष खानुपरे पनि हामी चरित्रमा रहनुपर्छ ।

२०४७ सालको संविधान नराम्रो होइन । त्यसमा दुईवटा कुराको मात्रै त्रुटि छ । एउटा हो– विकेन्द्रीकरणको नीति । बीपीले पहिले नै भन्नुभएको हो तर पनि हामीले कार्यान्वयन गर्न सकेनौं । विकेन्द्रीकरण अघि सारे पनि अधिकार दिइएन । कम्युनिस्टहरू अहिले पनि प्रतिगामी शक्तिहरूलाई चुनाव लड्न नदिने भन्छन् । उनीहरूको परिभाषाअनुसार जसले माओ, लेनिन, स्टालिनलाई विश्वास गर्दैनन्, उनीहरू प्रतिगामी हुन् । त्यो भनेर अहिले हुँदैन ।

बीपीको लाइन कांग्रेसले छाड्यो भन्ने टिप्पणी उठिरहन्छ नि, हो ?

होइन । कांग्रेसले बीपीको लाइन छाडेको छैन । अहिले पनि २०१४ सालको घोषणापत्रअनुसार नै चलेका छौं । सत्य कुरा के हो भने नेतृत्वमा बीपी जस्तो व्यक्ति भएनन् । बीपीजस्तो व्यक्ति भएको भए अहिले मुलुक अर्कै हुन्थ्यो । उहाँले १८ महिना मात्रै मुलुक चलाउनुभएको हो । अहिले पनि भूमिसुधारका नीतिहरू तिनै छन् ।

म आरक्षणको ठूलो विरोधी हुँ । त्यसको कारण पनि छ । मैले यो कुरा बीपीबाट सिकेको हुँ । बीपीले कहिले पनि आरक्षण गर्नुभएन । तर, उहाँको पालामा त्योभन्दा उत्कृष्ट समावेशीकरण कहिले पनि भएन । दिग्गज मान्छेलाई मन्त्री बनाउनुभएन । नेपालको इतिहासमा पहिलोपटक महिलालाई मन्त्री बनाउनुभयो । पार्टीमा परियारलाई महामन्त्री बनाउनुभयो । मन्त्रीहरू पनि कुनै वर्ग, जाति नछुटाई समावेशी थिए । जहाँ आरक्षण भनेर लेखिएको हुन्छ, त्यहाँ समस्या हुन्छ । आरक्षण सीमित व्यक्तिहरूमा रहन्छ । जसलाई आरक्षण चाहिँदैन, उसले पाइरहेको हुन्छ । आरक्षण सिमान्तकृतलाई चाहिने हो ।

कछाड लगाएको बाहुन पनि यही समाजमा छन् । कछाड लगाएको बाहुन भरिया छन् तिनीहरूलाई कहिले पनि आरक्षणको कुरा गरिँदैन । म साँचो लोकतन्त्रमा विश्वास गर्छु । सबैलाई अधिकार हुनुपर्छ ।

एउटा उदाहरण दिन्छु ः म, बुवा, आमा र बहिनी चेतना बनारसबाट पटना जाँदै थियौं । बीच बाटोमा आमाले चिया खान भन्नुभयो । अनि बाले बिहारको सशराम (जहाँ डोम, चमार बस्छन्) मा मेरो साथी पनि छ त्यहीं खाने भन्नुभयो । त्यो गरिबी र झुपडीको बीचमा एउटा आलिसान घर थियो । १० बिघाको जग्गाभित्र पर्खालले घेरेको घर थियो । तपार्इंले मेरो साथी भन्नुहुन्थ्यो तर तपाईंको साथी यति धनी कसरी भनेर बालाई आमाले सोध्नुभयो । अनि बाले जवाफ दिनुभयो, “यो जगजीवन राम हो । उनी भारतका रक्षामन्त्री हुन् उनी प्रधानमन्त्रीका पनि प्रमुख दावेदार हुन् ।” आमाले फेरि सोध्नुभयो, “यो चमार÷डोम होइन र ? यति ठूलो घर छ । अनि वरिपरि सबै झुपडी छन् तिनै डोम÷चमारका । बीचमा कसरी एउटा ठूलो घर भयो ?”

५० वर्षपछि अहिले पनि त्यो ठाउँमा त्यही आलिसान घर छ, ती झुपडी पनि त्यस्तै छन् । उनकी छोरी भारतको उपसभामुख भएकी छन् किनभने उनले आरक्षण पाएकी थिइन् । तर, त्यो समाजले केही पाएन । डोम÷चमारको नाममा उनी त्यहाँ पुगिन्, समाज जहाँको त्यही छ । आरक्षण अवसरका लागि हुन्छ, पदका लागि हुँदैन । डेमोक्रेसिको ब्युटी सबै स्वतन्त्र हुन् । सबै बराबर हुन् । आरक्षण सिमान्तकृत व्यक्तिलाई चाहिन्छ तर पदका लागि होइन, अवसरका लागि हो । यस्ता विषयमा बीपी जस्तो नेतृत्व भएको भए अर्कै हुन्थ्यो । हुन त कांग्रेसमा पनि अहिले गगन थापा, बद्री पाण्डे, विश्वप्रकाश शर्माजस्ता युवा नेताहरू छन्, जसले दृष्टि दिन सक्छन् । कांग्रेसको भविष्य राम्रै छ ।

भदौ १४ पनि शान्ति–प्रक्रिया टुंगो लागेन भने त्यसको विकल्प के हुन सक्छ ?

कांग्रेसको एउटै मुद्दा हो, त्यो हो शान्ति–प्रक्रिया । माओवादी लडाकुको समायोजन, व्यवस्थापन हुनैप¥यो । माओवादी मूल धारमा आउनैप¥यो । राजनीतिक दलको आधारमा बहुलवादको आधारमा उनीहरूले राजनीति गर्नुप¥यो । त्यो भयो भने भदौ १४ मा पनि शान्ति–प्रक्रिया टुंगो लागेर संविधान लेख्न सकिन्छ । कांग्रेसको डर अब अतिवादी नजन्मियोस् भन्ने हो । एउटा अतिवादी आयो भने ३० वर्ष फेरि लड्नुपर्छ । संविधान तीन वर्षपछि आए पनि हुन्छ । अहिले नेपालको धेरै अन्तराष्ट्रियकरण भएको छ । एक कल फोनमा एउटा मुलुकले ५० करोड रुपैयाँ पठाउँछ । अर्कातिर सबैभन्दा ठूलो दल माओवादीलाई सरकारमा जान नदिन अर्को देशले प्रयास गर्छ । त्यसैले, राष्ट्रियता नबुझी राजनीति हुँदैन ।

यहाँको पार्टी (कांग्रेस) भित्र संसदीय दलको नेता परिवर्तनको चर्चा निकै आइरहेको छ । परिवर्तनको तयारी भएकै हो ?

अहिले संसदीय दलको नेता रामचन्द्र पौडेल नै हुनुहुन्छ । तीनैजना मिलेर प्रस्ताव गरेमा कसैले अस्वीकार गर्दैन । अहिले संसदीय दलको नेता परिवर्तन गर्नुपर्ने आवश्यकता म देख्दिन । तर सबै दलहरू मिलेर शेरबहादुर जी नै हुनुपर्छ, माओवादीसहित मधेसी दलले हामी स्वीकार गर्छौं भनेमा र कांग्रेस केन्द्रीय समिति तथा संसदीय दलले निर्णय गर्छ भने अति उत्तम हुन्छ । यो मुद्दामा प्रवेश गर्दा कांग्रेस कमजोर भएर जान्छ । कांग्रेस कमजोर भए अरूले फाइदा लिन्छन् । कांग्रेसको मुख्य जिम्मेवारी यतिबेला छ । यस्तो बेलामा हामीले फितलो कुरा गर्नुहुँदैन ।

उपसभापति र महामन्त्रीको प्रस्ताव पारित गर्ने बेलामा सभापति सुशील कोइरालाले देउवालाई संसदीय दलको नेता बनाउँछु भन्नुभएको हो ? त्यतिबेलाको वार्तामा तपाईंको सहभागिता थियो रे नि त !

अर्कै मिटिङ भएको भए मलाई थाहा छैन । म पनि सहभागी मिटिङमा सभापतिले त्यस्तो भन्नुभएको होइन । सभापतिले “शेरबहादुर जी, तपाईंले सबैतिरबाट समर्थन पाउन सक्नुहुन्छ भने मेरो विरोध हुँदैन । म आफू प्रधानमन्त्री हुने होइन तर हाम्रो पार्टी र बाहिर पनि सहमति गर्न सक्नुपर्छ,” भन्नुभएको हो । कुरा यत्तिमात्र हो ।

अब सरकारको नेतृत्वका लागि कांग्रेसले दाबी गर्छ कि गर्दैन ?

कांग्रेसको सरकारको नेतृत्वका लागि दाबी गर्छ तर हाम्रो मुख्य एजेन्डा सरकार होइन । शान्ति–प्रक्रिया नै हो । कांग्रेसले नेतृत्व पाएमा शान्ति र संविधानको कार्यभार पनि पूरा हुन्छ ।

१७ जुलाई २०११मा कारोबार् दैनिक् मा प्रकासित्.

तरुणवर्गलाई बी. पी. कोइरालाको सन्देश

आजको जागरण बेलामा नेपाली समाजलाई चाहिने ऊर्जा र उत्साह केवल तरुणहरूले प्रदान गर्न सक्छन्। इतिहासको रथ तरुणहरूले तान्नु परेको छ। सैकडौँ वर्षदेखि नेपाली समाज इतिहासको राजपथका उपर गतिहीन भई थामिएर अडिरहेको थियो। आज बल्ल हाम्रो समाजमा २००७ सालको क्रान्तिको परिणामको सच्चा स्वरूप देखापरेको छ। यस सङ्क्रमण कालमा तरुणहरूको दायित्व सर्वाधिक छ। यदि तरुणहरू आफ्नो ऐतिहासिक दायित्वका प्रति उदासीन रहे या यस दायित्वलाई बुझेनन् या तदनुरूप सक्रिय भएनन् भने जागरणको उत्साह सेलाएर जानेछ, आजको सुप्रभात एउटा मिथ्या आलोक प्रमाणित हुनेछ र नेपाल सम्भवत: सदाका लागि पछि परेको परेकै रहने छ। यदि नेपाली जातिको आफ्नो विशेष नियति छ भने त्यसको निर्माण वर्तमान तरुणवर्गले मात्र गर्नसक्छ। यो गम्भीर एवं घोर सत्यलाई बुझेर नै तरुणहरूले हृदयङ्गम गर्नुपरेको छ। यस गम्भीर सत्यलाई बुझेर पनि तरुणहरूका प्रति म अभिमुख भएको छु। यस कारणले नै म तरुणहरूका प्रति आस्था राख्न प्रेरित भएको छु। मैले उनीहरूबाट आशा र भरोसा राखेको कारण पनि यही नै हो। मैले तरुणका प्रति आस्था राख्न छाडेँ भने नेपालको नियतिका प्रति पनि मैले आस्था त्याग्नु पर्छ।

प्रत्येक ऐतिहासिक कालका आफ्ना विशिष्ट समस्या तथा आदर्श हुन्छन् र ती समस्याको निराकरण गर्नसक्ने तत्व पनि त्यहीँ विद्यमान रहन्छन्—जुन तत्वले तात्कालिक समस्याहरूको समाधान गरेर निर्धारित आदर्शतिर समाजलाई अग्रसर तुल्याउँछ। मेरो विचारमा नेपालको वर्तमान ऐतिहासिक आदर्श प्रजातन्त्रको स्थापना हो र यसको मुख्य समस्या—प्रजातन्त्रको स्थापना कसरी गर्ने ? तरुणवर्ग हाम्रो समाजको त्यस्तो प्रभावयुक्त माध्यम हो जसद्वारा वर्तमान ऐतिहासिक आदर्शको प्राप्ति नेपाली जातिले गर्नसक्तछ। अर्थात् प्रजातन्त्रको स्थापनाको मुख्य जिम्मेदारी तरुणवर्गका उपर छ। नेपाली समाज जुन ऐतिहासिक कालमा अहिले अडेको छ त्यसमा प्रजातन्त्रभन्दा भिन्न अर्को कुनै आदर्श छैन।

नेपालका तरुणहरूले आजको आफ्नो दायित्व पूरा गर्न कटिबध्द हुनुपरेको छ। समाजका अरू तत्व र वर्गभन्दा बढी तरुणवर्गमा आदर्श भावना, नैतिकता, प्रजातान्त्रिक अनुशासनबध्दता, त्याग, सक्रियता, निर्भिकताको आवश्यकता छ, किनभने तरुणवर्गले नै क्रान्तिको शक्ति प्रदान गर्नुपर्छ र त्यसको परिपक्व नेतृत्व दिनसक्ने क्षमता राख्नु पर्छ। त्यसो हुनाले म प्रजातन्त्र पक्षको सबैभन्दा सक्षम पार्टी नेपाली कांग्रेसमा जसले देशका सर्वसाधारणमा आप्नाप्रति अटुट विश्वास जमाएको छ, तरुणहरूको बाहुल्य भएको देख्नचाहन्छु।

तपाईँहरूले मसँग सन्देश माग्नु भएको छ। तरुणलाई मेरो सन्देश छ—उत्साही हौ तरुण, तिमीले आँट्न सक्ने कुरा तिमी गर्नसक्छौ।


( तरुण के चाहन्छ ?, वाराणसी: तरुण प्रकाशन, संवत् २०३५), पृष्ठ १३-१४)

बीपी कोइराला संगको अन्तर्वार्ता

२०६६ आश्विन १८ - यो अन्तर्वार्ता नेहरू स्मारक पुस्तकालय तथा सङ्ग्रहालयको मौखिक इतिहास विभागका लागि डा. हरिदेव शर्माले बीपीसाग १९७६ फेब्रुवरी २६ र २७ मा लिएका हुन् । उक्त पुस्तकालयबाट पदमबहादुर थापाले प्राप्त गरेको उक्त अन्तर्वार्ता कांग्रेस नेता प्रदीप गिरीले अनुवाद गरेका हुन् । अन्तर्राष्ट्रिय अहिंसा दिवस एवं १ सय ४० औं गान्धी जयन्तीको अवसरमा उक्त अप्रकाशित अन्तर्वार्ताको एक अंश प्रस्तुत गरिएको छ ।

तपाईंको प्रारम्भिक राजनीतिक संलग्नता के थियो ?

सन् १९२१ मा धेरै सानो थिएँ । म सात वर्षको थिएँ होला । तर, त्यस समयका दुईवटा ठूला घटनाको मलाई सम्झना छ । एउटा, बनारसमा बेलायती राजकुमारको भ्रमणको अवज्ञा भएको घटना थियो । त्यहाँ पूरै हडताल भएको थियो । कांग्रेसले त्यो हडतालको आह्वान गरेको थियो । तसर्थ, त्यस दिन पूरै सहर मरेजस्तै सुनसान थियो । अनि, अत्यन्त कौतूहल लागेर मैले झ्याल खोलेर बाहिर हेर्न खोजें । तर मलाई रोकियो । हडताललाई भावनाबाटै हेर्नुपर्छ भनियो । झ्यालहरू बन्द थिए । त्यस दिन बनारस सहर पूरै सुनसान थियो । हरेक साँझ नगरको सभागृहअगाडि विदेशी लुगा जलाइँदा अर्को छाप परेको थियो । उनीहरू अङ्ग्रेज मान्छेजस्तो देखिने छत्रेटोपी लगाएको पुत्ला बनाउँथे र विदेशी कपडा निकालेर त्यसैका साथमा जलाउँथे । हाम्रो परिवारका महिला सदस्यहरू आफ्ना राम्रा लुगाहरू त्यहाँ लगेर जलाउन इच्छुक थिएनन् । त्यसैले यस सम्बन्धमा घरमा बहस चल्थ्यो । तर अन्त्यमा त्यसका लागि सबैजना सहमत भएका थिए । गान्धीजीले एक करोड रुपैयाँको कोष जुटाउन आह्वान गर्नुभएको थियो । मलाई सम्झना छ, हाम्रो घरमा आमा र मेरा नातागोतासँग थोरै मात्र गहना थिए । तर उहाँहरू कोष जम्मा गर्दै सडकमा आएका मानिसतर्फ आफ्ना गहना फ्याँक्दै हुनुहुन्थ्यो । कोष जम्मा गर्न एउटा फराकिलो खास्टो सडकमा फैलाइएको थियो । अनि, मानिसहरू आफूसँग जे-जे छ, पैसा, गहना त्यसमाथि फ्याँक्थे । यो मेरो सम्झनामा रहेको अर्को घटना हो । अनि, जतासुकै खुला सभा हुने गर्थे । त्यस समय नगरको सभागृहमा माइक थिएन । स्पिकरबाट धेरै चर्को आवाज आउँथ्यो । म गान्धीजीको प्रवचन पनि अझै सम्झन्छु ।



उहाँ धेरै बिस्तारो तर प्रभावकारी रूपमा बोल्नुहुन्थ्यो । मानिसहरूले उहाँको भनाइ धेरै टाढाबाट राम्ररी सुन्न सक्थे । शिवप्रसाद गुप्ता ठूलो आवाजका साथ गर्जन्थे । मलाई याद छैन, सायद शौकत अली र महम्मद अली पनि त्यसरी नै गर्जन्थे होला ।



तपाईं नेपालको भएर पनि भारतको स्वतन्त्रताका लागि लड्न किन इच्छुक हुनुभयो ?

त्यसका दुई कारण थिए । पहिलो, हामी नेपालबाट निष्कासित भएका थियौं । हाम्रा लागि नेपालमा बस्न अप्ठ्यारो भएपछि भारत आउनुपर्‍यो । भारतको बनारस र बिहारमा रहँदा क्रान्तिकारी आन्दोलनका मानिसको सम्पर्कमा आयौं । हाम्रो सुरुवात यसरी भयो । अनि, जबसम्म भारतले स्वतन्त्रता प्राप्त गर्दैन, तबसम्म नेपाली प्रणालीको प्रजातान्त्रिकीकरण सम्भव छैन भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । मैले सन् १९४४ मा नेपाल राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापना गर्दा पनि एउटा नारा 'भारतको स्वतन्त्रता प्राप्त नगरी नेपालमा प्रजातान्त्रिक आन्दोलन सम्भव छैन' भनेको नै थिएँ । त्यस समय नेपालको सत्तामा सुधार गर्न, सत्तालाई नरम र प्रजातान्त्रिकीकरण गर्नबाट रोकिराखेको त्यही शक्तिले भारतलाई पनि आफ्नो अधीनमा राखेको थियो । तसर्थ, हाम्रो दृष्टिमा नेपालको प्रजातन्त्रको लडाइँ र भारतको स्वतन्त्रताको लडाइँ एउटा सिक्काका दुई पाटा थिए । आजसम्म यस सम्बन्धमा हाम्रो पार्टीमा छलफल हुने गर्छ । हामीले सन् १९४७ मा पार्टी खोल्दा मैले त्यसो भनेको थिएँ र अहिलेसम्म पनि मेरो निष्कर्ष त्यही छ । तिनताका भारतीय स्वतन्त्रतालाई हाम्रो आन्दोलनको पूर्वसर्तको रूपमा हामीले लिएका थियौं । तपाईं युवा विद्यार्थी हुँदा कम्युनिस्टको प्रभावमा पर्नुभयो ।



अनि, किन कम्युनिस्ट पार्टीमा चाहिँ प्रवेश गर्नुभएन त ?

उनीहरू तुरुन्तै सदस्यता दिँदैनथे । कम्युनिस्टले परीक्षणकालमा राखेर मात्र सदस्यता दिन्छन् । यो तीसको दशकको सुरुको कुरो हो । त्यससमय कहिले म परिवारका साथमा रहन्थेँ, कहिले बाहिर रहन्थेँ । भारतमा स्वतन्त्रताका लागि ठूलो आन्दोलन चलिरहेको थियो । कम्युनिस्ट आन्दोलन बेसुरको थियो । मेरो परिवार कांग्रेसमा रहेकाले भावनात्मक रूपमा कम्युनिस्टसँग तालमेल मिलाउन पनि म सक्दिनथेँ । हामी गान्धीजीको भूमिकाका बारे छलफल गथ्र्यौं । मेरा पिताले गया सम्मेलनमा भाग लिइसक्नुभएको थियो । त्यहाँ यथास्थितिवादी, परिवर्तनका हिमायतीलगायतका विषयमा छलफल भएको थियो । त्यस सम्बन्धमा त देशबाहिर र भित्र होइन, स्कुल र कलेजमा समेत छलफल भएको थियो । तसर्थ, म पनि राष्ट्रिय सरोकारको सामान्य चासोबाट मुक्त रहन सकिनँ । त्यो कम्युनिस्ट आन्दोलनमा चाख राख्न थालेपछिको कुरो हो । मेरो राजनीतिक चिन्तनलाई स्टालिन र ट्राटस्कीको लडाइँले प्रभावित बनायो । म स्टालिनभन्दा धेरै बढी ट्राटस्कीतर्फ आकषिर्त भएँ । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा मलाई आकृष्ट गर्ने व्यक्तिको नाम लिनुपर्‍यो भने म ट्राटस्कीकै नाम लिन सक्छु । उनी लेखाइ र व्यक्तित्वमा अभूतपूर्व व्यक्ति थिए । उनीभन्दा पछि लेनिन आउँछन् तर स्टालिन होइन । सन् १९२९ को सत्ताको लडाइँबाट स्टालिन उच्च तहमा पुगेपछि त्यहाँ हत्या भएका समाचार आउँदा मलाई ठूलो चोट पुग्यो । तसर्थ, मैले त्यो कम्युनिस्ट पार्टी नै त्यागें । मैले पार्टी छोड्नुका दुई स्थानीय कारण पनि थिए । पहिलो, उनीहरूले आफूलाई राष्ट्रिय भावना वा आन्दोलनमा अनुकूल बनाउन सकेका थिएनन् । भारत स्वतन्त्र भएपछिको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा आलोचनात्मक कुरा पच्न सक्तछ तर त्यसबेला त्यसो गर्नु असम्भव थियो ।



तपाईंले कांग्रेस समाजवादी पार्टीमा लागेपछि वैचारिक सन्तुष्टि पाउनुभयो ?

हो, पाएँ । त्यसपछि नै मैले समाजवादी सिद्धान्तको ज्ञान पाएँ । र, त्यस पार्टीमा लाग्दा हाम्रो राष्ट्रिय स्वतन्त्रताको आन्दोलनमा भूमिका खेल्नबाट मैले वञ्चित हुनुपरेन । मलाई लाग्छ, मेरा लागि र धेरै व्यक्तिका लागि यही नै मुख्य आकर्षण थियो । हामीहरू राष्ट्रिय तरङ्गबाट अलग भएका थिएनौं । तसर्थ, यही कारणले म कांग्रेस समाजवादी पार्टीप्रति आकषिर्त थिएँ । यो एक त राष्ट्रिय आन्दोलनकै एउटा अङ्ग थियो । यो, त्यही समय माक्र्सवादी समाजवादी आन्दोलन नामको एउटा ठूलो अन्तर्राष्ट्रिय समाजवादी आन्दोलनको अङ्ग पनि थियो । तसर्थ, यसले हामीलाई दोहोरो सन्तुष्टि प्रदान गर्‍यो । कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट त्यो सम्भव थिएन । त्यसका दुई कारण थिए । पहिलो, त्यसले आफूलाई राष्ट्रिय भावनाबाट अलग्याएको थियो । दोस्रो, ट्राटस्की र स्टालिनको शक्तिको नाङ्गो लडाइँबाट यसको सिद्धान्तविहीनता उदाङ्गो भइसकेको थियो ।



तपाईं समाजवादी कांग्रेस पार्टीको ँसैद्धान्तिक धङधङी’ माक्र्सवाद नै थियो भन्न सक्नुहुन्छ ?

मेरो हकमा थिएन । समाजवादी आन्दोलनमा लागेका हामी अधिकांशमध्ये जयप्रकाश नारायण भने बढी माक्र्सवादी हुनुहुन्थ्यो भन्ने मलाई लाग्छ ।



त्यसबेला त्यो पार्टी माक्र्सवादी-लेनिनवादी थियो ?माक्र्सवादी-लेनिनवादी भनेको के हो ?

पछिल्लो कालमा त्यतातर्फ केही झुकाव बढ्दै गएका कारण उनीहरूले यसलाई माक्र्सवादी-लेनिनवादी भन्न थालेका थिए । तर त्यससमय यो पार्टी माक्र्सवादी मात्र थियो । उनीहरू यसलाई लेनिनवादी भन्दैनथे । मलाई लाग्छ, माक्र्सवादी-लेनिनवादी भन्ने विशेषण भर्खरै उत्पन्न भएको हो, तिनताक यो विशेषण प्रचलनमा आइसकेको थिएन ।तपाईंलाई अहिले वर्षौंपछि जीवनको समग्र दृष्टिकोणमा माक्र्सवादको छाप परेको छजस्तो लाग्छ ?हो, केही हदसम्म छ । कसैले पनि समग्र सत्य बुझेको भने हुँदैन भन्ने मेरो धारणा छ । ठूला-ठूला विचारकले समेत सत्यको एउटा अंश मात्र देखेका छन् । ममाथि माक्र्सबाट ठूलो प्रभाव परेको छ । उनको तरिकाबाट आज पनि म प्रभावित छु । उनले आफ्नो निष्कर्षमा भनेजस्तो भने सधैं हुँदैन, तर उनी त्यस निष्कर्षमा कसरी पुग्छन् भन्ने प्रक्रिया महत्त्वपूर्ण कुरो हो । समाजको बन्दोबस्त र मनोविज्ञानमा आर्थिक अवस्थाले कसरी ठूलो असर पार्छ, क्रान्ति कसरी हुन्छ र समाजमा रहेका शक्तिहरू कसरी क्रान्तिमा एक हुन्छन् भन्ने उहाँको धारणा महत्त्वपूर्ण छ । इतिहासको आर्थिक प्रस्तुतीकरण मौलिक विचार थियो । इतिहास समग्र रूपमा आर्थिक विकासमा मात्र निर्भर रहन्छ भन्ने मलाई लाग्दैन । त्यस्तो भएको छैन । तर हामीले आर्थिक पक्षको मूल्याङ्कन गर्नैपर्छ ।

तर, मलाई लाग्छ, त्यो नै उहाँको एउटा मुख्य विश्वासमध्ये थियो ?

हो, त्यो सत्य हो । उहाँ हरेक वस्तुलाई मूलतः आर्थिक दृष्टिबाट हेर्नुहुन्थ्यो । निश्चय पनि अर्थतन्त्र इतिहासको उत्प्रेरक शक्ति हो । तर, कुनै एउटा कारणलाई औंल्याएर त्यसले मात्र इतिहासलाई अघि बढाउँछ भन्न तपाईं सक्नुहुन्न । यसअघि यस कारणलाई महत्त्व दिइएको थिएन । यसैले यो उहाँको मौलिक योगदान थियो । अनि, समाज एक रूपबाट अर्को रूपमा कसरी रूपान्तरण हुन्छ भन्ने सम्बन्धमा उहाँको क्रान्तिको विवेचना महत्त्वपूर्ण थियो । मलाई लाग्छ, सबै महान् विचारकमध्ये उहाँले मात्र समाजको गतिशीलताको महत्त्वलाई गहिरोसँग बुझ्नुभएको थियो । समाज गतिहीन हुँदैन, समाजभित्र निरन्तर रूपमा परिवर्तन आइरहेको हुन्छ । र, अन्ततः उसको परिमाणात्मक परिवर्तन गुणात्मक परिवर्तनमा रूपान्तरित हुन्छ । मलाई लाग्छ, उहाँले यो कुरो धेरै प्रस्टसँग बताउनुका अरू दुई कारण थिए । त्यस सम्बन्धमा मैले पनि लेखेको छु । उहाँले क्रान्तिमा भाग लिएर आफ्नो अवधारणालाई वास्तविक राजनीतिमा समेत प्रयोग गर्न खोज्नुभयो । । तसर्थ, उहाँको लेखनमा धेरै स्पष्टता र प्रभावकारिता छ ।



गान्धीले कुन प्रकारबाट तपाईंलाई प्रभावित बनाउनुभएको थियो ?

म कार्लमाक्र्ससँग गान्धीको तुलना गर्दिनँ । माक्र्स आफैंमा एउटा विशिष्ट कोटिमा हुनुहुन्थ्यो । त्यस्तै, गान्धी पनि एउटा अर्को विशिष्ट कोटिमा हुनुहुन्थ्यो । तर, बीसौं शताब्दीका राजनीतिक विचारकमध्ये गान्धीजी नै सबैभन्दा बढी मौलिक विचारक हुनुहुन्थ्यो । मलाई लाग्छ, यसबेला माक्र्सभन्दा पनि बढी सान्दर्भिक गान्धी हुनुहुन्छ । गान्धीवाद कसरी असफल भयो भन्ने सन्दर्भमा केही वर्षपहिले मैले एउटा प्रवचन दिएको थिएँ । मैले त्यसमा गान्धीवादको आलोचना गरेको थिएँ । तर मैले क्रमशः गान्धीसँग एउटा नितान्त नौलो सोच रहेछ भन्ने बोध गर्दै गएँ । उहाँको सोच लेनिनको भन्दा पनि महान् थियो । अरू कुनै क्रान्तिकारीको भन्दा महान् सोच थियो, त्यो । मैले माओका सन्दर्भमा धेरै पढेको छैन । म उनलाई पनि उच्च्ाकोटिमा राख्छु । तर, मलाई थाहा नभएकाले उनको मूल्याङ्कनचाहिँ गर्न सक्तिनँ । गान्धीजीको धेरै आलोचना भए । प्रारम्भका ती आलोचकमध्येका जयप्रकाश आफैं पनि प्रकाण्ड विद्वान् हुनुहुन्थ्यो । अब, गान्धीको मृत्युपश्चात्चाहिँ उहाँले दिनुभएको विचार र त्यसलाई व्यवहारमा प्रयोग गर्नुभएको प्रक्रियालाई जयप्रकाशजस्ता आलोचकहरूले पछ्याइरहेका छन् ।



अब, तपाईंको आफ्नै सन्दर्भमा माक्र्सवादबाट गान्धीवादमा परिवर्तन हुन कसरी सम्भव भयो ?

त्यसो होइन । मैले आज पनि माक्र्सवादलाई पूरा त त्यागेकै छैन । माक्र्सवादमा मेरो विचारका धेरै महत्त्वपूर्ण तत्त्व छन् । म माक्र्सवादलाई पूरै त्याग्न सक्तिनँ । तपाईले गान्धीजीलाई भेट्नुभएको थियो । कोसित जानुभयो भेट्न ?हाम्रो आन्दोलनप्रति गान्धीजीको पनि चाख रहेको कुरा त्यतिखेर लोहियाजीले थाहा पाउानुभएको रहेछ । अनि सन् १९४८ जनवरी २८ का दिन अर्थात् गान्धीजीको हत्या हुनुभन्दा दुई दिनअघि म उहाँको साथ लागेर गान्धीजीलाई भेट्न गएको थिएँ । उहाँले गान्धीजीसित मेरो परिचय गराउनुभयो । मैले त्यो दिन उहाँसँगै बिताएँ । उहाँले के भन्नुभएको थियो ?गान्धीजीले भन्नुभएको थियो, 'म तपाईंलाई सहयोग गर्न सक्दिनँ ।, जब आफ्नै मानिसले भारतमा मेरो कुरा सुन्दैनन् भने राणाले सुन्लान् भन्ने आशा कसरी गरौं, म कुनै सहयोग गर्न सक्तिनँ'- उहाँका शब्दहरू यस्ता थिए । उहाँ धेरै निराश अवस्थामा हुनुहुन्थ्यो । अनि, मैले उहाँलाई भनको थिएँ, 'म तपाईंकहाँ कुनै ठूलो सहयोगको आशा लिएर आएको होइन, म त तपाईंको नैतिक समर्थन र आशीर्वाद चाहन्छु ।' अनि, उहाँले भन्नुभएको थियो, 'तपाईंलाई मेरो आशीर्वाद छ । जब मानिसहरूले आफ्नो अधिकारका लागि वा शोषण र दमनका विरुद्ध लड्छन्, म उनीहरूको साथमा हुन्छु ।' म दिनभरि नै त्यहाँ बसें । उहाँले कस्तो भोजन, कसरी गर्नुहुन्थ्यो भन्ने देखें । उहाँ दिउँसोको खाना खानासाथ त्यही ठाउँमा केहीबेर झकाउनुभएको थियो । उहाँ एउटा सानो तन्ना ओछ्याएर त्यही ठाउँमा सुत्नुभएको थियो । उहाँ उठ्नुहुँदा केही विदेशी पत्रकारहरू आइपुगेका थिए ।



गान्धीजीको सन्दर्भमा पुनः मूल्याङ्कन गर्न समयको कुन बिन्दुमा पुगेर, कसरी थाल्नुभयो ?

भर्खरै हो । मैले दुई-तीन कारणले गान्धीजीको पुनर्मूल्याङ्कन गर्न थालेको हुँ । पहिलो, भारत स्वतन्त्र भएपछि यसले पारेको नैतिक र आध्यात्मिक प्रभाव हो । तपाईं हामीलाई प्राप्त भएको आजको वातावरण गान्धीजीकै उपहार हो । राजेन्द्रप्रसाद, जवहारलाल नेहरू र अरू सबै, अर्थात् त्यो हराउँदै गएको पुस्ता गान्धीवादको प्रत्यक्ष अनुपालक र समर्थक थियो । तर, विश्वका अरू मुलुकका भन्दा भारतको राजनीति राम्रो छैन । यो अझ खराब छ ।



तसर्थ, यो गान्धीवादको असफलता हो त ? के, गान्धीवादले भारतीय राजनीतिमा कुनै नैतिक गुण दिएन ? तर, जब हामी विकल्प के थियो त भनेर सोच्न थाल्छौं, समाधान के हुनसक्छ भनेर सोच्न थाल्छौं, तब हामी माक्र्सवादतर्फ हेर्छौं । अनि, त्यसले पनि धेरै कारगर समाधान दिन सकेको पाउँदैनौं । दोस्रो, औद्योगिकीकरणले उत्पन्न गरेका समस्याले पनि गान्धीको विचारलाई अति सान्दर्भिक बनाएको छ । हाम्रा लागि र अतिविकसित राष्ट्रका लागि मात्र होइन, उहाँ सबै राष्ट्रका लागि सान्दर्भिक हुनुभएको हो । 'समाज कसरी सङ्गठित हुन्छ, यो कसरी विकेन्दि्रत हुन्छ, कसरी आवश्यकता पूरा गर्नुपर्छ, कसरी उद्योगको विकेन्द्रीकरण गर्न सकिन्छ, र सम्पत्ति नै सुख र खुसीको एक मात्र र अन्तिम वस्तु होइन' भन्ने देखाउन सक्ने अर्को कुनै विचार हामीसँग छैन । अहिले पश्चिमी जगत्ले औद्योगिकीकरणका कारण प्राकृतिक स्रोतको विनाश भएको, पारिस्थितिकी बिग्रेको, प्रदूषणलगायतका समस्या बढेको अनुभव गर्न थालेका छन् । यी समस्याहरू अहिलेसम्म भारतका लागि गम्भीर समस्या नभए पनि समस्या बढ्दै गएका छन् । सम्भवतः ऊर्जा र पेट्रोलियम पदार्थको अभावका कारण हामीले आफ्नो आर्थिक नीतिको पुनर्मूल्याङ्कन गर्न बाध्य हुनुपर्नेछ । हामी कस्तो किसिमको समाज निर्माण गर्न चाहन्छौं ? हामीसँग अमेरिकी नमुना मात्र छ । रूसले पनि अमेरिकी नमुना नै प्रयोग गरिरहेको छ । यसै वर्षभित्र अमेरिकाको स्तरमा पुग्छौं, उनीहरू भन्दै छन् । उनीहरू आफ्नो उत्पादनको स्तरलाई अमेरिकाको उत्पादन स्तरसाग तुलना गर्छन् । तसर्थ, विश्वमा अमेरिकी नमुना मात्र छ र जवहारलालजीले पनि त्यही नमुना अपनाए ।



के त्यो नै प्रशंसनीय नमुना हो त ?

अमेरिकाको विश्वको छ प्रतिशत जनसङ्ख्याले विश्वको साठी प्रतिशत प्राकृतिक स्रोतको उपयोग गरिरहेको छ । हामी त्यसको स्तरमा कहिल्यै उक्लन सक्दैनौं । त्यो सम्भव नै छैन ।



तपाईंले नेपाली कांग्रेसको स्थापना गर्न सहयोग लिनका लागि जयप्रकाश नारायण र राममनोहर लोहियालाई नै किन छान्नुभएको हो ?म अरू कोसँग जान सक्थें त ? यसको पहिलो कारण, म भारतको राष्ट्रिय आन्दोलनमा आबद्ध भइरहेको थिएँ । तसर्थ, म उहाँहरूसँग एउटै आन्दोलनमा थिएँ । हुन त, त्यतिखेर अरू राष्ट्रवादी नेताहरूसँग मेरो सम्पर्क थियो । तर उहाँहरूका आफ्नै सीमा थिए । उहाँहरू सरकारमा भएको हुँदा हामीलाई प्रत्यक्ष रूपमा सहयोग गर्न सम्भव थिएन । मैले जवाहरलाल नेहरूसँग आफ्ना समस्या लिएर मेरठ कांग्रेसमा पहिलोपल्ट भेट गर्दा उहाँको मप्रति पूर्ण सहानुभूति थियो । तर उहाँ त्यसबेला भाइसरायको 'कार्यपरिषद्' को उप-सभापति हुनुहुन्थ्यो । तसर्थ, उहाँबाट धेरै सहयोग प्राप्त हुने सम्भावना भएन ।उहाँले त्यसबेला के भन्नुभएको थियो ?उहाँले भन्नुभएको थियो, 'मेरो तपाइर्ंलाई पूर्ण सहानुभूति छ, तर सरकारमा भएका नाताले हामीले नेपाल सरकारसँग सरकारकै रूपमा व्यवहार गर्नुपर्छ । तसर्थ, हामी यस अवस्थामा बढी सहयोगी हुन सक्तैनाैं । तपाईंले आफ्नो आन्दोलन उठाएपछि, हामी तपाईंलाई सहयोग गर्न सकौंला ।' त्यतिखेर जयप्रकाश स्वतन्त्र हुनुहुन्थ्यो । मैले जयप्रकाशलाई लोहियाले पनि मलाई सहयोग गर्दै हुनुहुन्छ भन्ने जानकारी गराउँदा उहाँले भन्नुभयो- 'ठीक छ, लोहिया अनुभवी हुनुहुन्छ, तपाईंले उहाँको सहयोग लिनु उपयुक्त हुन्छ । मेरो सहयोगको खाँचो पर्दा तपाईं जतिखेर पनि मकहाँ आउन सक्नुहुन्छ ।'सङ्गठन निर्माणका क्रममा लोहियाले कस्तो भूमिका निर्वाह गर्नुभएको थियो ?सुरुमा उहाँले हामीलाई ठूलो सहयोग गर्नुभयो । हामी नेपालका अनुभवहीन मानिस थियौं । मैले भारतको आन्दोलनमा भाग लिइसकेका कारण म मात्र केही अनुभवी थिएँ । मलाई वक्तव्य निकाल्ने, जनतामा पुग्नेलगायतका सङ्गठनका तरिका थाहा थियो । तर अरूहरू भने धेरै कच्चा थिए । तसर्थ, लोहियाले हामीलाई के-कस्तो वक्तव्य कुन समय निकाल्नु उपयुक्त हुन्छ र कुन दृष्टिकोणबाट वक्तव्य निकाल्नुपर्छ भन्ने कुरा सिकाउनुभयो । उहाँले हाम्रो आन्दोलनप्रति गान्धीजीको पनि चाख रहेको कुरा त्यतिखेर थाहा पाउनुभएको रहेछ । अनि, सन् १९४८ जनवरी २८ का दिन, अर्थात् गान्धीजीको हत्या हुनुभन्दा दुई दिनअघि म लोहियाको साथमा लागेर गान्धीजीलाई भेट्न गएँ । उहाँले गान्धीजीसँग मेरो परिचय गराउनुभयो । मैले त्यो दिन उहाँसँगै बिताएँ ।लोहिया पनि साथसाथै हुनुहुन्थ्यो ?हो । हामी बिहान नौ बजेतिर बिड्ला भवन पुगेका थियौं र साँझ चार-पाँच बजेतिर मात्र फर्कियौं ।लोहिया पनि दिनभरि नै त्यहाँ बस्नुभयो ?लोहिया केहीबेरमा हिँड्नुभयो । मैले गान्धीजीलाई भेट्नुभन्दा अघिल्लो दिन उहाँले मलाई जवाहरलालजीसँग भेट गराउन पनि लैजानुभएको थियो । लोहिया भेट गर्न कहिल्यै पनि समय लिएर जानुहुन्नथ्यो । त्यस दिन पनि गान्धीजीकहाँ जस्तै एकाएक पुगेर उहाँ नेहरूको कोठामा पस्नुभयो । तर, नेहरूलाई हामीले भेट्न सकेनौं । उहाँ कार्यालयमा हुनुहुन्थ्यो, इन्दिराजीचाहिँ घरमै हुनुहुन्थ्यो । त्यतिखेर उहाँ तीनमूर्ति भवनमा सरिसक्नुभएको थिएन ।उहाँ मोतीलाल नेहरूमार्गमा बस्नुहुन्थ्यो ?होइन । त्यो मोतीलाल नेहरूमार्ग थिएन । त्यसको अर्को कुनै नाम थियो । हामी त्यहाँ पुग्दा दिउँसोको खाना खाने समय भएको थियो । खाना पनि तयार थियो । तर, जवाहरलालजीले आफ्नी छोरीसँग हाम्रो विषयमा फोनमा कुरा गर्नुभयो र आफू खाना खान नआउने बताउनुभयो । तसर्थ, मैले उहाँलाई भेट्न पाइनँ । लोहिया हाम्रो साथमा निरन्तर रूपमा रहनुहुन्थ्यो र हामीलाई प्रेरणा दिनुहुन्थ्यो । म र हाम्रो आन्दोलनका अरू नेतालाई मात्र होइन, सर्वसाधारणलाई पनि उहाँ पे्ररणा दिनुहुन्थ्यो । उहाँमा मानिसलाई आकषिर्त गर्ने अभूतपूर्व क्षमता थियो । तसर्थ, सुरुका दिनमा उहाँ हाम्रा लागि ठूलो सहयोगी हुनुभयो । त्यसपछि आन्दोलन सुरु भयो र म पक्राउ परें । यस सम्बन्धमा जवाहरजीलाई पनि सूचित गर्नुपर्छ भन्ने मेरा मानिसलाई लाग्यो । पक्कै पनि त्यसबेला लोहियाले नेहरूसँग मतभेद राख्न थालिसक्नुभएको थियो । विशेषगरी, जवाहरलालसँग लोहिया र अरू केही समाजवादीहरू टाढिनुभएको थियो ।त्यो कुन सालतिरको कुरो हो ?त्यो सन् १९४९-५० तिरको कुरो हो । म सन् १९४८ मा पक्राउ परें । जवाहरलालसँग सुषुप्त रूपमा भए पनि उहाँको ठूलै मतभेद थियो । मेरा अर्कै समस्या थिए । जवाहरलालजी पनि राष्ट्रिय आन्दोलनका हाम्रै नेता हुनुहुन्थ्यो । अझ, उहाँ त त्यसबेला प्रधानमन्त्रीसमेत बन्नुभएको थियो । तसर्थ, नेपालमा हुने कुनै पनि ठूलो आन्दोलनले भारतीय प्रधानमन्त्रीको सहयोग पाउन सक्नुपथ्र्यो । हामी जवाहरलालजीको पनि सहयोग चाहन्थ्यौं । त्यसका लागि जयप्रकाश नारायणलाई हामीले उपयोग गर्‍यौं । म नेपालमा भोकहडतालमा थिएँ । म मृत्युशय्यामा थिएँ । तसर्थ, मेरा आफन्तहरू जयप्रकाशजीकहाँ गए । मलाई मुक्त गर्न र मेरा माग पूरा गराउन नेपालका राणा प्रधानमन्त्रीलाई दबाब नदिने हो भने म मर्नेछु भन्ने उनीहरूलाई लागेको थियो । त्यसबेला जयप्रकाशजी गम्भीर दुर्घटनामा परेर अस्पतालमा उपचार गराउँदै हुनुहुन्थ्यो । उहाँको हड्डी भाँच्चिएको थियो र ब्यान्डेज लगाएर अस्पतालमै बस्नुभएको थियो । तसर्थ, मेरी श्रीमती र केही साथीहरू जयप्रकाशजीलाई भेट्न पटनाको त्यही अस्पतालमा पुगे । उहाँले अस्पतालबाटै नेहरूलाई फोन गर्नुभयो । अनि, नेहरूले राणा प्रधानमन्त्रीलाई मेरा सम्बन्धमा टेलिग्राम पठाउनुभयोे । हाम्रा लागि त्यो घटना ठूलो नैतिक प्रोत्साहन थियो भने राणाहरूका लागि अपमान थियो । हामीमध्ये कसैलाई मार्न सक्दा आन्दोलनलाई दमन गर्न सकिनेछ भन्ने उनीहरूले सोचेका थिए । हाम्रो आन्दोलनप्रति चासो राख्नुहुँदा जवाहरलाल नेहरू अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठाको शिखरमा हुनुहुन्थ्यो । उहाँ ती दिनमा विशेषगरी दोस्रो विश्वमा अत्यन्त प्रतिष्ठित हुनुहुन्थ्यो । लोहियालाई भने नेहरूसँगको राम्रो सम्पर्क मन परेको थिएन । मेरो रिहाइपछि त्यही विषयलाई उहाँले कलकत्तामा एउटा मुद्दा बनाउनुभयो । त्यसबेला मैले लोहियाजीलाई भनेको थिएँ- 'तपाईं गल्ती गर्दै हुनुहुन्छ । उहाँ प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ । हामीले उहाँलाई जतिसुकै घृणा गरे पनि वा जतिसुकै मन नपराए पनि उहाँ प्रधानमन्त्री हुनुहुन्छ र हामीले उहाँबाट आफ्नो काम लिनुपर्ने हुन्छ ।' अनि उहाँले भन्नुभयो- 'हेर्नुहोस्, तपाईं उनको सहयोग लिन चाहनुहुन्छ भने तपाईंले मलाई दुरुपयोग गर्न थाल्नुपर्छ, लोहियाको दुरुपयोग गर्न थाल्नुपर्छ ।' मैले सोधें- 'किन ?' उहाँको जवाफ थियो- 'त्यसो गर्नुभयो भने मात्र उनी खुसी हुनेछन् । र, तपाईंलाई सहयोग गर्न उनी खुसीसाथ तयार हुनेछन् । जबसम्म तपाईं मसँग रहनुहुन्छ वा म तपाईंको आन्दोलनको पक्षमा हुन्छु, उनले सहयोग गर्नेछैनन् ।' मैले भनें- 'यो त अति भयो । जे भए पनि हाम्रो आन्दोलन स्वतन्त्र आन्दोलन हो । तपाईंहरूबीच भारतीय राजनीतिमा जस्तोसुकै मतभेद भए पनि म तपाईं र जवाहरजी दुवैको सहयोग चाहन्छु । म तपाईंलाई छोड्नुपर्ने सर्तमा जवाहरजीको सहयोग कदापि पनि लिन्नँ ।' यसबेला पनि अर्थात् आजको हिन्दुस्तानमा (१९७६ इसं) जयप्रकाश नारायणलाई लिएर त्यस्तै समस्या छ । जयप्रकाश नारायण र यहाँको संस्थापन पक्षबीच मतभेद छ भन्दैमा म त्यो मित्रतालाई कसरी त्याग्न सक्छु ? यसरी मसँग २००७ सालमा भने लोहियाको सन्दर्भमा केही समस्या उठे । अनि मैले भनें- 'लोहियाजी, तपाईं कति तल्लो स्तरबाट बोल्दै हुनुहुन्छ भन्ने तपाईंले बुझ्नु नै भएको छैन ।'म मन्त्री बनेपछि ममाथि लोहियाजी जमेरै खनिन थाल्नुभयो । सार्वजनिक सभामा समेत उहाँले ममाथि झूटो आक्षेप लगाउनुभयो । यसरी अन्ततः हामी एक-अर्काबाट टाढियौं । अनि, एउटा त्यस्तो बेला पनि आयो, हामीबीच बोलचालसमेत बन्द भयो ।मैले गृहमन्त्री हुँदा एकपल्ट दिल्लीको औपचारिक भ्रमण गरेको थिएँ । त्यतिबेला मैले ठानेको थिएँ- जे भयो भइगयो, अब उहाँसँग सम्बन्ध सुधार्नुपर्छ । उहाँ त्यसबेला बाह्रखम्बारोडमा आफ्ना साथीहरूका साथ बस्नुहुन्थ्यो । तसर्थ, म कुनै सूचना नदिई उहाँकहाँ पुगें । म गृहमन्त्री थिएँ । तर, उहाँले मलाई सद्भाव देखाउनुभएन । उहाँ आउनुभयो र मेरो साथमा रहेका व्यक्तिलाई भेट्नुभयो । तर मलाई बस्समेत भन्नुभएन । उहाँले मलाई कुनै ऐरे-गैरेजस्तो व्यवहार गर्नुभयो । त्यसपछि म उहाँकहाँ कहिल्यै गइनँ, उहाँलाई कहिल्यै भेटिनँ । तर जब उहाँ पटना वा बनारस आउनुहुन्थ्यो, त्यतिखेर मेरी श्रीमतीलाई बोलाउनुहुन्थ्यो, उनलाई कफी बनाउन र बाहिरफेर जान आग्रह गर्नुहुन्थ्यो । कलकत्तामा पनि मेरी श्रीमती वा परिवारका कुनै सदस्य त्यहीँ छन् भन्ने उहाँलाई जानकारी भयो भने उनीहरूलाई भेट्नुहुन्थ्यो ।तर, तपाईंलाई चाहिँ होइन ?वास्तवमा उहाँले मलाई चिन्नै छाड्नुभएको थियो । तर त्यस घटनाको केही समयपछि उहाँले मसँग भेट्ने एउटा प्रयत्न गर्नुभयो । तपाईं भोला चटर्जीलाई त चिन्नु नै हुन्छ । उनी उहाँकै चेला थिए । तसर्थ, जयप्रकाश र लोहियाको विवादमा उनी लोहियाको पक्षमा थिए । उनले मकहाँ आएर भने- 'लोहिया तपाईंसँग सम्बन्ध सुधार्न चाहनुहुन्छ, यस्तै-यस्तै ।' मैले भनें- 'बहुत राम्रो, म सम्बन्ध सुधार्न तयार छु । तर यसपटक उहाँ नै मेरोमा आउनुपर्छ, म उहाँकोमा जान्नँ । किनभने, मसँग तीतो अनुभव छ । यदि उहाँ मकहाँ आउनुहुन्न भने म पनि उहाँकहाँ जान्नँ ।' यो स्कुले केटाकेटीको झगडाजस्तो सानो कुरा थियो । उहाँ मकहाँ आउनुभएन र म पनि उहाँकहाँ गइनँ । उहाँ मार्बलहाउसमा बस्नुहुन्थ्यो । म भने जनरल सुवर्णशमशेरको साथमा बसेको थिएँ । पछि सन् १९६० मा म पक्राउ परे । उहाँले त्यतिबेला पनि मप्रति सहानुभूति राख्नुभएन । मैले सात वर्ष जेलमा बिताएपछि भने उहाँले एकाएक गल्ती स्वीकार गर्नुभयो रे । उहाँले आफ्ना कार्यकर्ता कर्पुरी ठाकुरलाई र अरूलाई भन्नुभएको थियो- 'हामीले गलत बुझेछौं । हामी उहाँलाई गलत बुझ्दै रहेछौं । ऊ लर्तरो मान्छे होइन रहेछ । उहाँ सात वर्षसम्म जेलमा बस्नुभयो र पनि विचलित हुनुभएको छैन । ऊ सानो मान्छे होइन । हामीले उहाँलाई सहयोग गर्नुपर्छ आदि ।' उहाँले समाजवादी पार्टीमा सर्कुलर जारी गरेर हामीलाई सहयोग गर्न र हाम्रा कामको प्रचार गर्न निर्देशन दिनुभयो । तर, म जेलमुक्त हुनुअगाडि नै उहाँ दिवंगत भइसक्नुभएको थियो ।

BP Koirala: The visionary of prosperous Nepal

Most of us have known Bishweshwor Prasad Koirala popularly known as BP Koirala as a political thinker and litterateur only. His economic thoughts and visions are less discussed.

But Dr Chiranjibi Nepal has brought 'BP’s Economic Thoughts' to remind us of his vision of economically prosperous and just Nepal, where he has dreamt of promoting economic growth and social justice.
BP knew the economic disparity will bring friction and tension in the society. Had his voice been heard by the leaders, the country would not have been plunged into a decade long armed conflict that was based on the widening gap in the society between the rich and poor.
The author Dr Nepal has in the book of eight chapters brought in front the economic vision, strategies, socio-economic reconstruction and political economy of BP, though his own party Nepali Congress (NC) has forgotten most of his visions.

It was the Nepali Congress of BP that abolished Birta System of the feudal economic base, in 1959. Not only the Nepali Congress but also the present government should learn the lesson from BP, who had reduced the salary of Prime Minister from Rs 2,500 to Rs 1,500 and salary of Ministers’ from Rs 1500 to Rs 1,000, when he became the Prime Minister in 1959. The ministers of the present government are not only visionless and redundant but also accumulating wealth at the cost of people’s lives.
The book gives us the BP’s vision on foreign aid, unemployment, technology and rural economy and above all social justice.
The reason, we have to read this book and go through BP’s economic visions is also to know the real ground and knowledge of the current governments. The present government’s budget has aimed nothing new from what BP had envisioned more than half century ago.

The budget presented by the then finance minister Suvarna Shamsher on August 9, 1959 had cautioned against excessive dependence on foreign aid for development projects. The BP’s government had brought the budget with five goals; increasing the national income of the country, bringing about the fundamental changes in the agriculture, providing adequate social welfare programmes for the people, solving the problem of unemployment and reducing the inequalities in income levels and the distribution of wealth.
Prime Minister BP Koirala on June 26, 1960 hinted at a press conference of the second five-year plan with a goal to create 500,000 new jobs and to increase the national income by 30 per cent.

He knew that we have twin problem – unemployment and poverty, and without creating employment and more investment on agriculture, the economy cannot grow. But the present government is busy in power play and losing annually over 200,000 youths, who leave the country in search of job. The successive governments failed measurably in creating job in the country forcing the youths to the death trap of deserts of Gulf. When the country cannot create jobs, it has to face the massive out flow of the manpower or political instability. Nepal today is facing both the problems due to visionless leaders.

The book could be a guide for those who want to really develop this country as BP had his own idea of economic development, which is very relevant today as well. He knew without developing the villages, the country cannot develop. “I will ask the planners to set their eyes on the villages and the villagers,” he used to say.

तनहुँ, स्याङजा र पाल्पा रामपुर भ्रमणको दैनीकि

असार २, २०६८

आज बिहान ८.०० बजे हामी तनहुँ, स्याङ्जा र पाल्पाको भ्रमणमा प्रस्थान गर्‍यौँ। हाम्रो भ्रमण टोलीमा साथी वीरेन्द्र दाहाल, नेपाल विद्यार्थी संघका निवर्तमान सभापतिहरू प्रदिप पौडेल, विश्वप्रकाश शर्मा, नेपाल तरूण दलाका महासचिव पुष्पराज पराजुली, भरत तिवारी लगायतका साथीहरू सामेल हुनुहुन्छ। प्रदिप पौडेल र विश्वप्रकाश शर्मा भविष्यको राजनीतिका सम्भावनाहरू हुन् भन्ने मलाई लागेको छ। यी तरूणहरूको क्षमताले मलाई जहिले पनि आकर्षित तुल्याएको छ। असाध्य गर्मी। मुङ्लीनमा नवलपरासी क्षेत्र नं १ का महासमिति सदस्य भाई गजेन्द्र आले हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। उहाँलाई पनि हामीले हाम्रो टोलीमा सामेल गरायौँ। हामीहरू बिहान करिब ११ बजेतिर तनहुँ जिल्लाको सदरमुकाम दमौली आइ पुग्यौँ। दमौलीमा नेपाली कांग्रेस तनहुँ जिल्ला कार्यसमितिका निवर्तमान सभापति रघुनाथ पौडेलसहित ठूलो संख्यामा साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुन्थ्यो। जिल्ला सभापति ध्रुव वाग्लेजी देश बाहिर हुनुहुँदो रहेछ। रघुजी अत्यन्त राम्रो राजनीतिक सुजभुझ भएको व्यक्ति हुनुहुन्छ। राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद प्रति पूर्ण समर्पण। यस्तै साथीहरूको समर्पण र प्रतिवध्दताका कारण नेपाली कांग्रेस जहिले पनि उर्जाशील रहेको छ। रघुजी अत्यन्त निष्ठावान राजनीतिक प्राणी। विश्वप्रकाशले हामीलाई दमौलीमा नै छाड्दैछन। विश्व म्याग्दीका साथीहरूलाई प्रशिक्षण दिन दमौलीबाट हामीसँग छुट्टीन्छन।

दमौलीमा साथीहरूसँगको सामान्य परिचय पछि साथीहरूले आयोजना गरेको दिउसोको खाना खान हाम्रो टोली मार्फाली होटलमा प्रवेश गर्दछ। यस मार्फाली होटलले पञ्चायतको कालरात्रीकाल देखि आजसम्मको नेपाली कांग्रेसको अनवरत यात्रालाई साथ दिँदै आएको छ। तानाशाही निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाले हाम्रा साथीहरूलाई गिरफ्तार गरेर दमौलीको प्रहरी हिरासतमा राख्दा यही होटलबाट थकाल्नी दिदीले खाना पुर्‍यायी दिनुहुन्थ्यो, ओड्ने ओछ्याउने नभएकाहरूलाई त्यो पनि पुर्‍यादिनु हुन्थ्यो।

तनहुँ आउँदा म धेरै ‘नोष्टाल्जिक’ हुन्छु। आदि कवि भानुभक्तको तनहुँ, मोतीराम भट्टको तनहुँ, कविराज रामप्रसाद खनालको तनहुँ, सरदार यदुनाथ खनालको तनहुँ, गोवर्धन शर्मा, कृष्णदत्त वाग्ले, धर्मध्वज गुरुङ र शीवदत्त पौडेलको तनहुँ। तनहुँसुरका हवल्दार सन्तबहादुर राना, धर्मराज श्रेष्ठ, उत्तरकुमार श्रेष्ठ र चन्द्रबहादुर सर्कीको तनहुँ। पुलिमराङका धर्मध्वज गुरुङ र वसन्तपुरका खड्गबहादुर गोदारको तनहुँ। पदमबहादुर आलेको तनहुँ। तनहुँ भनेको राजनीतिक चेतनाको मुहान। बाहुन समाजले सर्वप्रथम हलो जोत्ने निर्णय गरेको तनहुँ। हलो-आन्दोलनको अगुवास्थल तनहुँ। दुराडाँडामा ‘हलो जोत’ आन्दोलनको प्रारम्भ भएको तनहुँ। यो हलो जोत आन्दोलनका हस्तीहरू हुन्—कविराज रामप्रसाद खनाल, विष्णुहरी खनाल, भुवनेश्वर ढकाल र उमाभद्र खनाल। यहाँ प्रजातन्त्रको पहिलो विजारोपण २००५ साल वैशाखमा भएको थियो सिमपानी भन्ने गाउँमा र यसको जगमा पहिलो शीला राख्नु भएको थियो आदरणीय स्व. श्रीभद्र शर्माले।

श्रीभद्रजीको नाम लिने वित्तिकै मेरो स्मृतिपटलमा धेरै कुराहरू आउँछन्। बी पी कोइराला र श्रीभद्रजीको अत्यन्त राम्रो सम्बन्ध थियो। श्रीभद्रजीले म सानै हुँदा सुनाउनुभएको एउटा रोचक घटना थियो, त्यो के भने—नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस र नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस दुबैको एकीकरण गरी नयाँ पार्टी गठन गरेर नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना गर्ने भनेर बी पी कोइराला र सुवर्ण शमशेरका बीच सहमति भइसकेको रहेछ। पार्टीको नयाँ नाम राख्दा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको नामबाट “राष्ट्रिय” शब्द र प्रजातन्त्र कांग्रेसको नामबाट “प्रजातन्त्र” शब्द हटाउने। तर यतिले मात्र पार्टी गठन हुँदैनथ्यो। एकिकृतका सबै विषयहरू पहिलेनै टुंगो लागे पनि पार्टीको नामको अन्तिम टुंगो लाग्न सकेको थिएन। नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस र नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसबाट बीचको शब्द हटेपछि नेपाल र नेपाली शब्दको पार्थक्यले गर्दा अब नयाँ बन्ने पार्टीको नाम नेपाली कांग्रेस हुने कि नेपाल कांग्रेस हुने भन्ने तर्फ कसैको ध्यान गएको रहेनछ। एकातिर प्रजातन्त्र भन्ने शब्द हट्ने र अर्कातिर राष्ट्रिय शब्द हटेकाले आम जनतामा कस्तो सन्देश जाला भनेर बी पी चिन्तित हुनुभएको रहेछ। बी पी ले मलाई संस्कृतको अध्येता भनेर यसबारेमा छलफल गर्न बोलाउनु भयो। मैले बी पीलाई भने—“नेपाली” शब्दले राष्ट्रियताको बोध गराउन सक्छ “नेपाल” शब्दबाट हुन सक्दैन भनेर उहाँलाई आश्वश्त पारेँ। हुन पनि हो ‘नेपाल’ शब्दले त राष्ट्रको नामलाई मात्र अर्थ्याउँछ राष्ट्रियताको व्यापकतालाई नेपालले छुँदैन। तसर्थ हाम्रो पार्टीको नाम “नेपाली कांग्रेस” रहन गयो।

अब फेरी यात्रा तर्फ नै लौटौ। दिउसोको खाना पछि मिलन केन्द्रको हलमा दमौलीमा भेला भएका साथीहरूसँग अन्तरक्रिया भयो। ठूलो संख्यामा साथीहरूको उपस्थिति थियो। मैले आफ्नो सम्वोधनमा भनेँ—नेपाली कांग्रेस अहिले दुइटा अतिवादको चपेटामा परेको छ। यी दुइटा अतिवादबाट यस राष्ट्रलाई मुक्त पार्ने जिम्मा अबको नेपाली कांग्रेसको काँधमा आएको छ। यो जिम्मेवारी पूरा गर्न अबको नेपाली कांग्रेस गाउँमुखि हुन आवश्यक छ। अबको नेपाली कांग्रेसले भ्रष्टाचारको विरूध्द सशक्त आवाज उठाउनु पर्दछ। जेठ १४ गते राती हामीले पाँचबुँदे सहमति गर्दा हाम्रो अडानलाई कत्ति पनि छाडेका छैनौ। भदौ १४ पछि हामी पुन: संविधानसभाको म्याद थप्दैनौ। मेरो यो भ्रमण भदौ १४ पछि उत्पन्न हुने परिस्थितिलाई मध्यनजर राख्दै हाम्रा साथीहरूले जनताका माझमा जानुपर्दछ भन्ने आग्रहका लागि हो। तसर्थ तपाई साथीहरू अझ सक्रिय भएर जनताका घरदैलोमा जानुहोस् र भदौ १४ पछि उत्पन्न हुने परिस्थितिको सामना गर्न तयार हुनहोस्।

दिनको २ बजेपछि हाम्रो टोली खैरेनीटारतर्फ बढ्यो। अब हाम्रो टोलीमा सामेल हुनुभएको छ रघुनाथ पौडेल, ३ नं क्षेत्रका क्षेत्रीय सभापति महेश्वर भट्टराई, महासमिति सदस्य ताराराज राना, ऋषीराम पोखरेल, खैरेनीटार गा वि सका तरुणदलका सभापति रवी केसी लगायत थुप्रै साथीहरू सामेल हुनुहुन्छ। रघुनाथजी साथमा भएपछि म ढुक्क हुन्छु, उहाँको जुन सम्मान र प्रतिष्ठा छ त्यस जिल्लामा त्यसको प्रसंशा गर्नै पर्दछ। दमौलीबाट हाम्रो टोलीमा नेपाली कांग्रेसको चारतारे झण्डा फहराएका पचासौँ मोटरसाइकलमा सवार युवा, विद्यार्थी र तरूण भाइहरूले हाम्रो टोलीलाई अगुवाई गर्नु भएको थियो। ती युवा साथीहरूको उत्साह, समर्पण र उर्जा देखेर एक हिसावले मलाई सन्तुष्ट र उत्साहित बनाएको थियो भने अर्कातिर यीनीहरूको जोश, जाँगर, समर्पण र प्रतिवध्दताका बावजुद हाम्रो देशमा लोकतन्त्र संस्थागत हुन्छ कि हुँदैन भन्ने चिन्ताले सताएको छ। अबको नेपाली कांग्रेसले यी युवाहरूलाई सम्बोधन गर्नै पर्दछ। खैरेनीटारमा धेरै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनहुँदो रहेछ। खैरेनीटारमा नेपाली कांग्रेसको क्षेत्रीय कार्यालयमा क्षेत्रीय सभापति महेश्वर भट्टराईको सभापतित्वमा कार्यक्रम भयो। खैरेनीटारबाट हाम्रो टोलीमा तरुणदलकी केन्द्रीय सदस्य बहिनी वृन्दा राना सामेल हुन्छिन्। २ घण्टाको अन्तरक्रिया पछि हाम्रो टोली भीमादका लागि प्रस्थान गर्दछ।

बेलुका ५ बजे हामी भीमाद पुग्छौ। आजको हाम्रो वास भिमादमा नै हुन्छ। भीमादमा बलराम पराजुली (इकाई सभापति), जीतप्रकाश आले लगायत धेरै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। भीमाद तनहूँको पुरानो बजार हो। जीतप्रकाश स्व पदमबहादुर आलेका सुपुत्र हुन्। अत्यन्त सरल, सहृदयी र राजनीतिक सुजबुझ भएका तरूण हुन जीतप्रकाश। दमौलीभन्दा पनि पुरानो भीमाद। जमानाको व्यापारिक केन्द्र। अहिले पनि निकै ठूलो बजार छ। भीमादमा बलराम पराजुलीको सभापतित्वमा गाविस भवनको प्रांगणमा अन्तरक्रिया सम्पन्न भयो। आजका सबै ठाउँहरूमा साथीहरूको एउटै चिन्ता—लोकतन्त्रलाई कसरी संस्थागत गर्ने। कम्युनिष्ट र राजावादीहरूको षडयन्त्रबाट कसरी देशलाई जोगाउने भन्नेमा सबै साथीहरू बढी चिन्तित हुनुहुन्थ्यो। राती पनि साथीहरूसँग छलफल भए। भीमादमा निकै धेरै गर्मी छ।

असार ३, २०६८
भीमादबाट हाम्रो टोली बिहान ८ बजे स्याङ्जा जिल्ला क्षेत्र नं ३ को साखरतर्फ प्रस्थान गर्दछ। हामी स्व. पदमबहादुर आलेको गाउँ मिछुर्लुङ पुग्दछौ। पदमबहादुर आले २०१५ सालमा नेपाली कांग्रेसको उमेद्वार भएर यस क्षेत्रबाट अत्याधीक मत ल्याएर विजय बन्नु भएको थियो। मिछुर्लुङमा मगर समुदायका भाई-बैनी र आमाहरूले हाम्रो स्वागत गर्नुहुन्छ। मिछुर्लुङमा हाम्रो भेट हुन्छ एकजना वृध्द—८४ वर्षीय रणबहादुर थापा मगरसँग भेट हुन्छ। उहाँ पनि हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। उहाँले बी पी कोइराला प्रधानमन्त्री भएपछि भेटहुँदा बी पीले भनेका कुराहरू बडो रोचक तरिकाले सुनाउनु भयो। उहाँका अनुसार—म तपाईहरूलाई दु:ख दिने मान्छे हुँ भनेर बी पीले भन्नुभयो। राष्ट्र बनाउने हो भने दु:ख नै हुन्छ। नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताले अब झन बढी काम गर्नु पर्दछ। पार्टी सरकारमा गयो, नेपाली कांग्रेसले सरकार बनायो भनेर तपाईहरू चुप्प लागेर बस्नु हुँदैन। झन धेरै काम गर्नु पर्दछ। तपाईहरू मलाई भेट्न आउँदा यति काम गर्‍यौँ भनेर कामको विवरण लिएर मात्र आउनुहोस्। अत्यन्त सहृदयी व्यक्ति। मगर समुदाय त्यसै पनि सरल र सहृदयी। वर्षातको समय भएका कारण जताततै हरियाली। गरीबी र पछौटेपनका कारण बालबालिकाहरू कुपोषणका शीकार। हाम्रा गाउँघरको अवस्था अत्यन्त दयनीय रहेको छ। बाटो खराब मात्र होईन डरलाग्दो पनि।

मिछुर्लुङबाट हामी सामु भगवतीपुर गाउँ विकास समितिको मानपुर बजारतर्फ हाम्रो टोली प्रस्थान गर्दछ। मानपुरमा धेरै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा रहनुभएको रहेछ। मानपुर अत्यन्त रमणीय स्थल। अलिक सम्पन्न पनि। सामु हटिया पुरानो नेवार समुदायको बस्ती। हामीले आज दिउसोको खाना यही खायौ। बडो स्वादिलो खाना। बाटो एकदम डर लाग्दो। खानापछि सुशीलकुमार श्रेष्ठको सभातित्वमा कार्यक्रमको सुरु। यहाँ पनि साथीहरूको एउटै चिन्ता—कम्युनिष्टहरूको चंगुलबाट राष्ट्रलाई कसरी मुक्त पार्ने ? भदौ १४ पछि के हुन्छ ? मैले आफ्नो सम्बोधनमा भदौ १४ पछि उत्पन्न हुने परिस्थितिको सामना गर्न प्रजातान्त्रप्रेमी सबै सजग हुनुपर्दछ र त्यतिबेला उत्पन्न हुने परिस्थितिको डटेर सामना गर्नु पर्दछ भने। मेरो यो भ्रमण भदौ १४ पछिको तयारीका लागि हो भनेर साथीहरूलाई सम्झाएँ। मानपुरको हाम्रो कार्यक्रममा पुराना बामपन्थी नेता तुलसीप्रसाद श्रेष्ठ पनि आउनुभएको थियो। उहाँ धेरै वृध्द हुनुहुन्छ। लोकतन्त्रलाई संस्थागत गर्न तपाईको प्रयास सफल होस भनेर मलाई ढाढस र शुभकामना दिनुभयो।

मानपुर बजारबाट हाम्रो टोली गजरकोट गाउँ विकास समितिको काठेकोटतर्फ प्रस्थान गर्दछ। धेरै साथीहरू हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। यहाँ गर्मी निकै रहेछ। काठेकोटमा ठूलो संख्यामा दिदी-बैनीहरूको उपस्थिति। यस ठाउँमा खानेपानी ठूलो समस्या रहेछ। ७५-८० घरको बस्तीमा खानेपानी नै छैन। बस्तिभन्दा धेरै तल एउटा सानो मुहान रहेछ र त्यस मुहानले पनि यथेष्ट पानी नपुग्नका कारण त्यहाँको कुवालाई ताला लगाएर राख्ने गरेको रहेछ। प्रत्येक दिन एक घरले तीन गाग्री मात्र पानी पाउँदा रहेछन। सिँचाईको त कुरै भएन। त्यस बस्तीमा पानीको व्यवस्था नहुने हो भने केही वर्षमै त्यहाँका वासिन्दाले विस्थापित हुनुपर्दछ। यहाँ सयकडौको मात्रामा दिदी-बैनी र आमाहरूको उपस्थिति थियो। उहाँहरूको सबैभन्दा ठूलो चिन्ता भनेको पानीको मुहान सुकेपछिको विस्थापन। एउटी महिलालाई एक गाग्री पानी घरमा ल्याउनका लागि डेडघण्टासम्म विताउनुपर्दाको पीडा। यो पीडा हाम्रा सबै गाउँ-बस्तीमा रहेको छ। लेमबहादुर थापा मगरको सभापतित्वमा अन्तरक्रिया कार्यक्रम। थुप्रै साथीहरूको जिज्ञासाका कारण बेलुका ६ बजेसम्म कार्यक्रम। अब हाम्रो टोलीबाट रघुनाथ पौडेल, ताराराज राना, महेश्वर भट्टराई लगायतका साथीहरू छुट्टीनु हुन्छ। उहाँहरू सबै दमौलीतर्फ लाग्नुभयो भने हाम्रो टोली स्याङजा जिल्लाको ३ नं क्षेत्रको साखरतर्फ लाग्छ।

हामीलाई लिन साखरबाट केही युवा साथीहरू मोटरसाकल लिएर हाम्रो अगुवाईका लागि आउनुभएको छ। साखर प्रवेश गरेपछि सर्वप्रथम आमा समूहका दिदी-बैनी र आमाहरूले हाम्रो टोलीलाई स्वागत गर्नुभयो। हामी साखर पुग्दा बेलुकाको ७.३० बजिसकेको थियो। साखर कालीगण्डकीको किनारामा रहेको छ। अत्यन्त राम्रो अन्नबाली हुने ठाउँ। साखरमा केलादी घाट रहेछ। धार्मिक दृष्टीकोणले महत्वपूर्ण। कालीगण्डकी किनारमा रहेका पवित्रस्थल मध्ये एक। जसरी कागबेनी र देवघाट छन्। राधा दामोदर संस्कृत विद्यापीठ। नेपाल विद्यार्थी संघले स्याङजा जिल्लामा स्ववियु निर्वाचन जितेको एकमात्र स्थान। साखरमा स्याङजा क्षेत्र नं ३ का सभापति इश्वर खाँड आउनु भएको रहेछ। इश्वरजी अत्यन्त सरल र सहृदयी युवा हुनुहुन्छ। उहाँमा छलकपट र ‘डबल स्टान्डर्ड’ छैन। द्वैध चरित्र नभएको व्यक्तिनै राजनीतिमा सफल हुन्छ जस्तो मलाई लाग्छ। आजको हाम्रो वास यही सुन्दर फाँट साखरमा हुन्छ।

दिउसोभरीको गर्मी, डरलाग्दो बाटो र धेरै ठाउँमा बोल्नु परेका कारण शरीर प्रचुरमात्रामा थाकेको छ। थाकेका कारण बेलुका साथीहरूसँग गफगाफ नगर्ने भनेर बिदा गरेँ। राती मुसल्धार पानी पर्‍यो। पानी परेपछि म त्यो कहाली लाग्दो बाटो सम्झन्छु, रातो माटो सम्झन्छु र गाडीचालक भाईहरूको दक्षताको कदर गर्न मन लाग्छ। जीवनलाई हत्केलामा राखेर उनीहरू गाडी चलाई रहेका छने भने हामीले आफ्नो प्राणलाई उनीहरूको दक्ष हातमा सुम्पिएका छौ।

असार ४, २०६८
बिहानको ७ बजिसकेको छ। हामीले हाम्रो सवारीसाधनलाई यहीँ साखरमा छाडेर कालीगण्डकी झोलुंगे पुलबाट तरेर पाल्पा जिल्लाको रामपुर फाँटमा जानु छ। हिजो बेलुका आउन ढीलो भएका कारण साखर र वरपरका क्षेत्रका साथीहरूलाई आज बिहान भेट्ने र अन्तरक्रिया गर्ने हाम्रो कार्यक्रम रहेको छ। बिहान ८ बजे थुप्रै साथीहरू जम्मा हुनुभएको छ। यहाँ पनि महिला सहभागित उल्लेख्यनीय रहेको छ। यो सकारात्मक पक्ष हो। यो गाउँ अलिक सम्पन्न र शिक्षित पनि रहेछ, भाई-बैनीहरू पनि सचेत र सजग। हामीले अलिकति मात्रै डोर्‍याउने हो भने हाम्रो समाजलाई रूपान्तरण गर्न त्यती कठिन छ जस्तो लाग्दैन। तर प्रतिवध्दता चाहिन्छ। अहिले हाम्रो नेपाली समाज द्विविधामा छ। बाटो खोजीरहेको छ। हाम्रो समाज अत्यन्त पीडित छ। हामी परम्परा त्याग्ने प्रयत्नमा छौ तर अबको हाम्रो अर्को फड्को के हो भन्न सकिरहेका छैनौ। सायद समाजको संक्रमणकाल यसैलाई भन्छन् होला ! समाज परिवर्तन गर्छौ भन्नेहरूले नै बाटो बिराए जस्तो छ।

साखरमा ज्ञानेश्वर वस्ताकोटीको सभापतित्वमा बिहान ८ बजे अन्तरक्रिया कार्यक्रम। क्षेत्रीय सभापति इश्वर खाँडले छोटो तर व्यबहारिक सम्बोधन गर्नुभयो। त्यहाँका स्कुल र क्यम्पसका भाई-बैनीहरूका लागि चाहिने खेलकुदका सामाग्री लिन आउनु भनेर प्रतिवध्दता व्यक्त गर्नुभयो। सबै भाइ-बैनीहरूलाई उत्साहित बनाउनुभयो। आजको सभामा सबैभन्दा राम्रो बोले भाई प्रदीप पौडेलले। प्रदीप प्रतिभाशाली युवा हुन्। उनको राजनीतिक सम्भावना प्रचुर मात्रामा छ। प्रदीपले गाउँका सर्वसाधारण र हाम्रा कार्यकर्ता साथीहरूलाई बुझ्नेगरी नेपाली कांग्रेसको यथार्थता प्रष्ट पारे। उनको सम्बोधनको मर्म थियो—एउटा नेपाली कांग्रेसको कार्यकर्तालाई माओवादी अथवा अन्य कुनैपनि राजनीतिक दलका व्यक्तिहरूले आक्रमण गर्दा देशभरीका सबै कांग्रेसले हामीलाई आक्रमण गरेको ठान्नु पर्‍यो। साखरको कांग्रेसमाथी आक्रमण हुँदा डडेलधुरा, ताप्लेजुङ, तनहुँ, जनकपुर आदिस्थानका कार्यकर्ताले आफूमाथी आक्रमण भएको ठान्नु पर्‍यो। यो भावनाले मात्र नेपाली कांग्रेस एक हुन सक्छ।

हाम्रो देशका शिक्षित नेताहरू सत्ता संघर्षमा लिप्त भएर राष्ट्रलाई अघि बढाउन सकिरहेका छैनन्। आफूले मौका पाएसम्म कुनैपनि अवस्थामा अरूलाई मौका नदिने प्रवृत्तिले हाम्रो राजनीतिलाई गाँजेको छ। मैलेसाथीहरूलाई सम्बोधन गर्दै भने—यस राष्ट्रले नयाँ बाटो खोजी रहेको छ। हामी संक्रमणमा छौ। नेपाल आमा अहिले प्रसव वेदनामा छिन। यति लामो र कष्टपूर्ण वेदना कुनै पनि आमाकालगि असैह्य हो तर नेपाल आमाले सहिराखेकी छन। हामीले अब नेपाल राष्ट्रलाई वेदनाबाट मुक्त पार्नु पर्दछ। त्यसका लागि अबको नेपाली कांग्रेस भ्रष्टाचारीहरूबाट मुक्त हुनुपर्दछ। भ्रष्टाचारका विरुध्द हामीले गाउँगाउँमा अभियान सञ्चालन गर्नु पर्दछ। भ्रष्टाचार अविकसित र पछौटेपनमा फैलिने रोग हो। भ्रष्टाचारका विरूध्द अबको युवा जमात लाग्नु पर्दछ। अबको नेपाली कांग्रेस गाउँमुखि हुनुपर्दछ। यो राष्ट्रको अवस्था यस्तो हुनुमा २०१७ साल पुष १ गतेको राजा महेन्द्रको राष्ट्रघाती कदम र २०५२ सालदेखि माओवादीले एकदलीय सर्वसत्तावाद स्थापनाकालागि थालेको विध्वंश। यी दुबै अतिवादका कारण हाम्रो राष्ट्रको यो अवस्था भएको हो। हामीहरूले पनि गल्ती गरेका छौ, नेपाली कांग्रेसले पनि गल्ती गरेको छ नगरेको होइन। सत्तामा पुगेपछि हामीले गाउँलाई बिर्सियौ, भ्रष्टाचारलाई नियन्त्रण गर्न सकेनौ। नेपाली कांग्रेसले विचारको राजनीतिलाई सत्तामा रहँदा छाडेको हो। तर, यसोभनेर नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताहरूले पुल भत्काएनन्, विकासका पूर्वाधारहरूले नष्ट पारेनन्, कसैको सम्पत्ति जवरजस्ती कब्जा गरेनन्। किनभने नेपाली कांग्रेसको विश्वास जनतामा छ।

सम्बोधनको क्रममा मैले भनेँ—माओवादीले एकदलीय सर्वसत्तवाद नेपाली जनताको शीरमा थोपर्न १६ हजार नेपालीको हत्या गर्‍यो। लाखौ नेपाली जनतालाई घरबारवीहिन तुल्यायो। तर, माओवादीले यहाँ कम्युनिष्ट शासन स्थापना गर्न सकेन। त्यो किनभने नेपाली जनता बहुलवादमा विश्वास गर्दछन। नेपाली कांग्रेसका हजारौ कार्यकर्ताको हत्या गर्‍यो तर हामीले बोकेको विचारको हत्या गर्न सकेन।

बिहानको ९ बजीसकेको छ। अब हामी पाल्पा जिल्लाको रामपुरतर्फ प्रस्थान गर्दछौ। हामीसँग धेरै साथीहरू हुनुहुन्छ। लगभग एकघण्टाको पदयात्रापछि हामी रामपुर फाँटको दर्था पुग्छौ। त्यहाँ ठूलो संख्यामा स्थानीयवासीहरु हाम्रो प्रतिक्षामा हुनुहुँदो रहेछ। यहाँ दिदी-बैनी र आमाहरूको सह्रानीय उपस्थिति थियो। उहाँहरूले हाम्रो दिल खोलेर स्वागत गर्नुभयो। सामान्य चीनजानपछि हामी मुख्य कार्यक्रमस्थल तर्फ जान्छौ। प्रेस युनियन पाल्पा शाखाले आयोजना गरेको भेटघाटको कार्यक्रमभन्दा पहिला हामी नेपाली कांग्रेसका बयोवृध्द कार्यकर्ता तथा महाधिवेशन प्रतिनिधि रमनबहादुर थापाका पीताजी बीरबहादुर थापाको निधन भएकोमा समवेदना दिन र शोक व्यक्त गर्न उहाँहरूको निवास पुग्दछौ। स्व. बीरबहादुर थापाका चारैजना छोरा—ढालबहादुर थापा, श्यामबहादुर थापा, हेमबहादुर थापा र रमनबहादुर थापा र उहाँहरूको सम्पूर्ण परिवारलाई भेटी समवेदना व्यक्त गर्दछौ। यहाँ पाल्पा जिल्लाका नेपाली कांग्रेसका सभापति वीरबहादुर राना, तरुणदल पाल्पाका सभापति भुषण राजलवट, महासमिति सदस्य कृष्ण अधिकारी, नेविसंघका पूर्व केन्द्रीय सदस्य हीमालदत्त श्रेष्ठ, महाधिवेशन प्रतिनिधि अजय कर्माचार्य, तरुणदलकी केन्द्रीय सदस्य कल्पना तिवारी लगायतका साथीहरू आइपुग्नु भयो। वीरबहादुरजी प्रचुरमात्रामा राजनीतिक सम्भावना भएको व्यक्ति हुनुहुन्छ। कल्पना प्रतिवध्द कार्यकर्ता हुन्।

रमनजीको सम्पूर्ण परिवारजनलाई समवेदना दिएर हाम्रो टोली प्रेस युनियनको कार्यक्रममा भाग लिन दरैथाती उच्च मा विको हलमा पुग्दछौ। यो सामुदायिक विद्यालय गत वर्ष नेपाल टप भएको थियो। पत्रकार साथीहरूले धेरै जिज्ञासाहरू राख्नुभयो। सबै प्रश्नहरूलाई ‘समअप’ गर्दै मैले भनेँ—अबको नेपाली कांग्रेस परिणाममुखि हुनु पर्दछ। अतिवादले राष्ट्रलाई बन्धक बनाएको छ, यो राष्ट्र जस्तोसुकै प्रकारको अतिवादबाट मुक्त हुन चाहन्छ। अतिवादले स्वतन्त्र लेखनलाई सहँदैन, सञ्चारमाध्यमलाई ऊ शत्रु ठान्दछ। अहिले पत्रकारहरूमाथी आक्रमण भइरहेको छ, भर्खरै विराटनगरमा सांघातिक आक्रमण भयो। आक्रमण किन भयो भने पत्रकार ढकाल भाइले सत्य समाचार लेखेर पठाए। राजा ज्ञानेन्द्रले शासन आफ्नो हातमा लिएपछि सबभन्दा पहिला प्रेसमाथी आक्रमण गरे। माओवादीले शासन सम्हालेपछि ‘हिमाल खबरपत्रिका’, ‘अन्न्पूर्ण पोष्ट’ र ‘The Himalayan Times’ को प्रकाशन गृहमाथी आक्रमण गरे, ‘कान्तिपुर’ पब्लिकेशनमाथी आक्रमण गरे। छापीएर बजारमा पुगेको हिमाल खबरपत्रिकालाई हरेक दोकानमा गएर आगो लगाए। यो अतिवाद र स्वतन्त्र सञ्चारका दुश्मनहरूको उदण्डताको सानो उदाहरण हो। कुनै पनि एकदलीय सर्वसत्तावादी स्वतन्त्र प्रेसको विरोधी हुन्छ। तसर्थ तपाईहरूले अतिवादका विरुध्द कलम चलाउनुहोस, भदौ १४ पछि उत्पन्न हुने परिस्थितको सामना गर्नका लागि जनमत तयार पार्न कलम चलाउनुहोस।

एउटा अर्को प्रसंगमा मैले भने—यहाँ धेरै प्रश्नहरू साथीहरूले राख्नुभयो। केन्द्रीय समितिका साथीहरूले कस्ले के भन्यो, कसले के भन्यो भनेर धेरै कुराहरू आए। म यसस्म्बन्धमा के भन्न चाहन्छु भने जेठ २८ र २९ मा सम्पन्न नेपाली कांग्रेसका जिल्ला सभापतिहरूको राष्ट्रिय भेलाले पारित गरेको र केन्द्रीय कार्य समितिले अनुमोदन गरेको जुन दस्तावेज छ त्यही नै नेपाली कांग्रेसको आगामी कार्यक्रम हो र नीति पनि हो। व्यक्तिगत धारणाहरू पट्टी ध्यान नदिनुहोस्।

एक प्रसंगमा मैले भने—२०५२ सालमा के भएको थियो ?

यसपछि हामी दिउसोको खानाका लागि साथी ठाकुर भट्टराईको घरतर्फ लाग्दछौ। ठाकुरजीको परिवार अत्यन्त सरल र सहृदयी रहेछ। छरछिमेकको सहयोग देख्दा मलाई लाग्यो नेपाली कांग्रेसको संस्कृति भनेको त यो पो हो। आपसी सहयोग र सहयात्रा। न कसैका प्रति भेदभाव छ न त नकारात्मक सोच नै। सबैतिर नेपाली कांग्रेसका साथीहरूले यस्तै संस्कृतिको विकास गर्न आवश्यक छ। यत्रो ठूलो टोलीलाई घरका सबै मिलेर बडो चुस्त तरिकाले अत्यन्त स्वादिलो खाना खुवाउनुभयो।

अब हामी लाग्दछौ मुख्य कार्यक्रमस्थल तर्फ। कार्यक्रमस्थलमा पुगेको केहीबेर पछि नेपाली कांग्रेसका केन्द्रीय सदस्य शंकर भण्डारी र वीजय घिमिरे काठमाण्डूबाट आइपुग्नुहुन्छ। आजको हाम्रो तरुण दलको जनजागरण अभियानको महत्वपूर्ण कार्यक्रम हो आमसभा। यो आमसभाको आयोजना हुँदैछ ठूलो टार मटेरीमा। यस सभाका सभापति हुनुहुन्छ तरुण दल पाल्पा क्षेत्र नं १ का सभापति हुमनाथ न्यौपाने। खेतीपातीको समयमा पनि यत्रो ठूलो आमसभा मैले सोचेको पनि थिइन। दिदी-बैनी र आमाहरूको उल्लेक्खीय उपस्थिति।

सुशीलदा भोली दिउसो नियमित स्वास्थ्य परिक्षणका लागि अमेरिका जाँदै हुनुहुन्छ। आज बिहान सम्पर्क भएको थियो। मैले कुनै पनि अवस्थामा काठमाण्डू पुग्नु पर्ने भएको छ। तसर्थ मैले यस आमसभालाई अलिक छिटै सम्वोधन गर्नुपर्ने निर्णय गरे। यसका लागि मैले जिल्ला सभापति वीरबहादुर राना र केन्द्रीय सदस्य राजन पन्तजीसँग सल्लाह गरेर छिटै सम्वोधन गरेर स्याङजाको वालिङ हुँदै पोखरा भएर काठमाण्डू पुग्ने निर्णय गरे। अरु साथीहरूलाई कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिन आग्रह गरेँ जस्लाई उहाँहरूले सहृदय स्वीकार गर्नुभयो। मेरो सम्वोधनभन्दा पहिला भाई प्रदीप पौडेलले सभालाई सम्वोधन गर्नुभयो। उत्कृष्ट सम्बोधन। रामपुरको सभालाई सम्बोधन गर्दै मैले भनेँ—हाम्रो राष्ट्र अहिले संकटमा छ। यो संकट दुइटा अतिवादले जन्माएको हो। अतिवादलाई परास्त नगरेसम्म यो संकट रहिरहन्छ। हाम्रो देशको राजनीतिमा विकृति पलाएको छ। हामी आज पवित्र कालीगण्डकीको किनारमा जम्मा भएका छौ। यदि कालीगण्डकीको मुहान नै प्रदुषित भएको छ भने हामीले प्रात:कालमा यीनको जल आचन गर्नुको कुनै अर्थ छैन। तसर्थ राजनीतिलाई पनि स्वच्छ नैतिकवान बानउनु पर्‍यो। त्यसकारण अबको नेपाली कांग्रेसले भ्रष्टाचारका विरुध्द सशक्त अभियान सञ्चालन गर्नु पर्दछ। अबको नेपाली कांग्रेस भ्रष्टाचारबीहीन हुनु पर्दछ। हाम्रा युवा साथीहरू भ्रष्टाचारका विरुध्द लड्न तयार हुनुहोस्। नेपाली कांग्रेस भनेको विचार हो। हामीले विचारको राजनीति गर्नु पर्दछ। विचारको राजनीति पारदर्शि हुन्छ। प्रजातन्त्र अथवा लोकतन्त्र जेसुकै भनौ, यसको विकल्प संसारमा आजसम्म देखा परेको छैन। तर लोकतन्त्रको बहानामा राजनीतिमा अतिवाद प्रवेश गर्यो भने, राज्य संचालनमा अपारदर्शिता, स्वेच्छाचरिता, विवेकहिनता र अपरिपक्वताको बाहुल्य रह्यो भने लोकतन्त्र अथवा प्रजातन्त्र विफल हुन्छ। प्रजातन्त्र विफल बनाउनका लागि एकदलीय सर्वसत्तावादीहरू आज एक भएका छन। लोकतन्त्रको विफलता पछिकतै सैनिक, कतै धार्मिक र कै कम्युनिष्ट अधिनयकवादीहरू स्थापित भएका छन। हाम्रो देशमा आज भ्रष्टाचार व्याप्त भएको छ। नेपाली कांग्रेसभित्र पनि भ्रष्टाचारीहरूले प्रवेश गरेका छन। भ्रष्टाचारले प्रतिक्रान्तिको वातावरण पैदा गर्दछ। प्रजातान्त्रिक व्यवस्था, पध्दति अथवा अभ्यास जे भनौ अत्यन्त संवेदनशील राजनीतिक व्यवस्था हो। नेपाली कांग्रेसले अँगालेको विचार अर्थात् राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद हजारौँ वर्षको अनुभव, अभ्यास, अध्ययन, अनुसन्धान र विश्लेषणपछि विकास भएको सिध्दान्तको राजमार्गमा हिडेको राजनीतिक प्रणाली हो। र यस प्रणालीमा विधिको शासन, समानता, स्वतन्त्रता, पारदर्शिता, एकापसको नियन्त्रण र सन्तुलन प्रजातन्त्रका लक्ष्मण रेखा हुन्। यो रेखाको उलंघन हुनु भनेको विनास निम्त्याउनु हो।

नेपाल बढी भ्रष्टाचार हुने मुलुक बन्न पुगेको छ। हाम्रो प्रेसले निरन्तर आफ्नो स्वतन्त्रताको उच्चतम प्रयोग गर्ने प्रतिबद्धता जाहेर गरिराखेको छ। त्यसकारण आज प्रेसमाथी सुनियोजित तरिकाले आक्रमण भइरहेको छ। नेपाली कांग्रेस स्वतन्त्र प्रेसका लागि प्रतिवध्द छ र उनीहरूका साथमा छ। नेपालमा अहिले विधि बिथोलिएको छ। राजनीतिक अस्थिरताको आडमा हाम्रो राष्ट्र कानुनविहीन अवस्थामा पुगेको छ। कानुन लागु गर्ने जिम्मा लिएको सरकार एकदलीय स्वर्थको घेराबन्दीमा रहेको छ। केही समय पहिले धादिङबाट काटमाण्डू आउँदै गर्दा पक्राउ परेका दर्जनौ अपराधमा समलग्नलाई हिरासतबाट छाड्नु र पत्रकार खिलानाथ ढकालमाथी सांघातिक आक्रमण गरी फरार रहेकालाई गिरफ्तार नगरीनुले सरकार कानुनको पालना गर्न अनिच्छुक मात्र होइन दण्डहीनतालाई अझ प्रोत्साहित गर्न प्रतिवध्दता जाहेर गरीरहेको छ। मैले उल्लेख गरेका पात्रहरू एमालेका प्रतिनिधिहरू हुन्।

मैले सभामा उपस्थित स्थानीयवासीसँग मन्चबाट बिदा मागे। राजनजीहरूलाई सभालाई निर्न्तरता दिन अनुरोध गर्दै ५.३० बजे स्याङजाको वालिङतर्फ प्रस्थान गरे। रामपुरबाट कालीगण्डकीको किनारसम्म हामीलाई छाड्न गएको जीपका चालक नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ता हुनुहुँदो रहेछ। बाटो अत्यन्त अप्ठ्यारो। उहाँको गुनासो थियो—काठमाण्डू आउँदा नेताहरुसँग भेट नहुनु। मैले उहाँलाई आस्वस्त पारे अब त्यस्तो हुँदैन भनेर। हो, नेताहरूले आफ्नो बानी सुधार्नै पर्दछ। काठमाण्डूमा सधै फन्को मारीरहनेहरूलाई भन्दा गाउँबाट आउने साथीहरूलाई हामीले प्राथमिकता दिनै पर्दछ। सुकिला र मुकिलाले मात्र नेपाली कांग्रेसको उद्देश्य पुरा हुँदैन। अबको नेपाली कांग्रेस गाउँमुखि हुनै पर्दछ।

अब हामी राती पोखरा पुग्ने गरी वालिङतर्फ लाग्छौ। बाटो अत्यन्त डरलाग्दो। अब हाम्रो साथमा हुनुहुन्छ स्याङजा क्षेत्र नं ३ का क्षेत्रीय सभापति इश्वर खडका, वीरेन्द्र दाहाल, कल्पना तिवारी, वीन्दा राना, प्रदीप पौडेल, गजेन्द्र आले, भरत तिवारी लगायत हामीहरू जीपमा टन्न छौ। इश्वरजीले ल्याएको जीपका चालक हुनुहुन्छ भाई विश्वास। २२ वर्षको युवक। हँसमुख र चतुर। बडो दक्ष। राजनीतिक रूपमा अत्यन्त सचेत। अप्ठ्यारो बाटो, विश्वास मतिर हेर्दै गाडी चलाउँछन, पछाडीबाट इश्वरजी विश्वासलाई गफ नगर्न संकेत गर्नुहुन्छ। तर विश्वासले मसँग कुरा गर्ने धोकोलाई पुरा गरेर छाड्छन। हामीहरू गुडीरहेको बाटोभन्दा ३-४ सय फिट तल गिध्दहरू उडिरहेका छन्, बाटो सानो छ, विश्वास मलाई आस्श्वस्त पार्दै भन्छन—यहाँका पात-पतिंगर, ढुंगा-मुढा र सबै गाउँलेले मलाई र मेरो गाडीलाई चिन्छन, तपाई विश्वस्त हुनुहोस्। विश्वासले बी पी कोइरालाको आत्मवृतान्त पढेका छन, दोषीचस्मा पढेका छन, जेल जर्नल पढेका छन, एकरात पढेका छन। हाम्रो परिवारका बारेमा सबै जानकारी उनलाई छ। उनले मलाई चकित त्यतिबेला पारे जब उनले मलाई सोधे—तपाईकी बहिनी चेतना कहाँ छीन ? मैले सोधै—तपाईलाई चेतनाको नाम कासरी थाहा छ ? मैले जवाव पाएँ—आत्मवृतान्तबाट। यो मेरा निम्ति सुखद आश्चर्य थियो। मलाई लाग्यो मैले बी पी कोइरालालाई बुझ्न अझ धेरै बाँकी रहेछ ! मैले हिजो बिहान तनहुँको मिछुर्लुङमा भेटेका ८४ वर्षीय रणबहादुर थापा मगरसँगको भेटको स्मरण हुन्छ। बी पी ले एकैसाथ ८४ वर्षीय वृध्द र २२ वर्षीय युवालाई उत्तिकै प्रभावित बनाउनु भएको छ। यी २२ वर्षीय युवाले आफूलाई आफ्नो गाँउमा बी पी कोइरालाको प्रतिनिधि पात्रका रूपमा गौरवकासाथ उभ्याएका छन भने ८४ वर्षीय वृध्द बी पी सँग भेट्दा बी पीले भनेका कुराहरू अगेनाको डील र चौतारामा बसेर सगर्व सुनाइ रहेका छन। नेपाली कांग्रेसको भविष्य भनेको यीनै गाउँमा बस्ने पात्रहरू हुन्।

हामी ७.३० तीर वालिङ आइपुग्छौ। वालीङमा रहेको आँधीखोला १०२.४ एफ एममा मैले प्रत्यक्ष अन्तरवार्ता दिनु छ। कठीन बाटो र विश्वासको रमाईलो कुराकानीले गर्दा अन्तरवार्तामा बोल्ने कुराहरूको दिमागमा माला उन्न सकेको छुइन। शान्ति, संविधान निर्माण, अतिवाद र नेपाली कांग्रेसको आगामी यात्रका बारेमा नै प्रश्नकर्ताले केन्द्रीत भएर प्रश्नहरू राख्नुभयो। ३-४ दिनपछि मैले पाएको खबर अनुसार अन्तरवार्ता राम्रै भएछ। प्रतिकृयाहरू निकै राम्रा र धेरै प्राप्त भएका रहेछन। राती १० बजे पोखरा आइपुगियो। धेरै थाकिएको छ। भोली बिहान ८.३० बजे विमानद्वारा काठमाण्डू फर्किनु छ।